Önyargı

Kırmızı Araba Teorisi, bireylerin çevrelerindeki bilgileri nasıl işlediklerini ve hangi detaylara odaklandıklarını açıklayan psikolojik bir kavramdır. Bu teoriye göre: Seçici dikkat. Bilinçaltı tercihler. Ticari ve yatırım stratejileri. Kırmızı Araba Teorisi, siber güvenlik bağlamında da kullanılabilir; tehditlere dikkat etmeye başlandığında, bu tür riskler daha sık fark edilir.

Nasrettin Hoca'nın "Köylü ile Şehirli" fıkrası, insanların bazen tanıdıklarına karşı duyarsızlaşabileceğini ve bu durumun beklenmedik sonuçlara yol açabileceğini anlatır. Fıkrada, bir köylünün her yıl şehirdeki dostunu köye davet ettiği, ancak şehirlinin çeşitli bahanelerle bu davetleri sürekli ertelediği anlatılır. Köylü, daha sonra şehirliye bir kulübe teklif eder, ancak şehirli, kulübede kurtların olduğunu duyunca teklifi reddeder. Bu fıkra, insanların bazen en yakınlarını bile tanımakta zorlanabileceğini ve bu tür durumların insanları rezil edebileceğini vurgular.

Türkiye'nin en çirkin adamı olarak kabul edilen kişi, 2001 yılında Ordu'nun Fatsa ilçesinde düzenlenen "En Çirkin Erkek" yarışmasında birinci seçilen Celal Bilgin'dir. Ancak, "en çirkin adam" kavramı göreceli olup, bilimsel bir dayanağı yoktur.

Refik Halit Karay'ın "Garip Bir Hediye" adlı hikayesi, Anadolu'nun küçük bir kasabasında yoksulluk, fedakârlık ve insan ilişkileri üzerine düşündürücü bir olayı anlatır. Hikayenin ana karakteri, maddi durumu kötü olan bir memurdur. Hikaye, küçük bir çocuğun saf sevinci ve bir babanın çaresizliği içinde toplumsal bir dramı gözler önüne sererken, Anadolu insanının sıcakkanlılığını, samimiyetini ve zor şartlarda dahi mutluluğu bulabilme yetisini işler. Ayrıca, hikayede küçük iyiliklerin insan hayatındaki etkisi ve manevi değerlerin önemi vurgulanır.

"Önyargı" (A Civil Action) filmi, dev bir restoran holdingiyle mücadele eden avukat Jan Schlichtmann'ın hikayesini anlatıyor. Film, önyargı ve gurur gibi temaları işliyor. Ayrıca, "Önyargı" filmi, Jane Austen'in "Gurur ve Önyargı" adlı eseriyle karıştırılmamalıdır. Austen'in eseri, 19. yüzyıl İngiltere'sinde geçen ve Elizabeth Bennet ile Fitzwilliam Darcy'nin hikayesini anlatan bir aşk romanıdır.

Dar zihniyetli insan, olayları kısıtlı bir bakış açısıyla değerlendiren, farklı düşünce ve görüşleri kabul etmekte zorlanan kişidir. Dar zihniyet, insanlar arasındaki iletişimin zorlaşmasına ve çatışmaların artmasına neden olabilir.

"Yanlışlarımızın ilk ve başlıca nedeni çocukluğumuzda edindiğimiz ön yargılardır" sözü, René Descartes'a aittir. Bu söz, Descartes'ın "Felsefenin İlkeleri" adlı eserinde yer almaktadır.

Görünüşe göre yargıda bulunmak, bir kişiyi sadece dış görünüşüne bakarak, onu tanımadan ve neyi nasıl düşündüğünü bilmeden önyargıda bulunmak anlamına gelir. Bu tür yargılar, bir kişinin kıyafetlerinden, vücut dilinden, etnik kökeninden veya diğer dışsal özelliklerinden kaynaklanabilir. Dış görünüşe dayalı yargılamak, kişinin gerçek özünü ve değerlerini anlamadan haksız ve yanlış sonuçlara varmaya yol açabilir.

Etnosentrizm (etnik merkezcilik), bir aşirete, kabileye, boya ve benzeri etnik gruba bağlılık ile tarif edilen, bir kimsenin kendi kültürünü temel alarak diğer kültürleri kendi kültürü açısından değerlendirmesi durumudur. Etnosentrik yaklaşım ise, kendi kültürünü temel alıp diğer kültürleri ona göre değerlendirmek ve kendi kültürünü üstün tutmak anlamına gelir. Etnosentrizm, uç noktalarda çatışmalara neden olabilir; siyasi bağdaşmazlıklar, savaş, terörizm ve hatta soykırımlarla sonuçlanabilir.

Seçici algı örnekleri şunlardır: Plasebo etkisi: İnsanlara, bir ilacı aldıklarında kendilerini daha iyi hissedecekleri söylendiğinde, aslında ilaç yerine şeker hapı verilse bile kendilerini daha iyi hissetmeleri. Sosyal medya algoritmaları: Sosyal medya algoritmalarının, kullanıcıların dikkatini çekmek için tasarlanmış paylaşımları öne çıkarması. Arkadaş bekleme örneği: Bir meydanda arkadaş beklerken, onun gelebileceği tüm yönleri düşünüp, bir tanesi "gerçek" olduğunda, o yönü önceden tahmin ettiğinize odaklanmak. Hamile kadınları fark etme: Bir kişinin, hamile olduktan sonra çevresinde daha fazla hamile kadın fark etmesi. Mavi araba örneği: Daha önce mavi arabaya dikkat etmeyen bir kişinin, mavi araba aldıktan sonra arabayı fark etmesi. Haberlere odaklanma: Bir kişinin, mesleğiyle ilgili haberlere dikkat etmesi. Seçici algı, bireylerin dikkatlerini belirli uyaranlara odaklayarak, bilgiyi işleme kapasitelerini ve bilişsel kaynaklarını etkin bir şekilde kullanmalarına yardımcı olur.

Yapay zeka (YZ) sistemlerinde eşitlik sorunları, genellikle YZ algoritmalarının insan tarafından programlanması nedeniyle, programcıların bilinçaltı önyargılarını yansıtması şeklinde ortaya çıkar. Bazı eşitlik sorunları: İşe alım süreçlerinde ayrımcılık: YZ algoritmaları, belirli bir etnik gruba, cinsiyete veya yaşa karşı önyargılı olabilir ve bu önyargıyı karar verme sürecinde kullanabilir. Sağlık hizmetlerinde eşitsizlik: YZ modelleri, eğitildikleri verilerdeki eşitsizlikleri tekrar eder; örneğin, belirli demografik gruplara yönelik sağlık hizmetleri daha az doğru olabilir. Veri yanlılığı: Azınlık gruplarının verileri genellikle eğitim veri kümelerinde yeterince temsil edilmez, bu da modellerin adil olmamasına yol açar. Eşitlik sorunlarının çözümü için, YZ sistemlerinde kullanılan verilerin daha çeşitli ve adil olması, ayrıca algoritmaların şeffaf ve hesap verebilir olması gereklidir.

Birini yargılamak kötüdür çünkü: Kişiyi tam olarak anlamayı engeller. İlişkileri olumsuz etkiler. Katı bir bilinç yaratır. Kişisel gelişimi engeller. Başkalarını yargılamak yerine, onları olduğu gibi kabul etmek ve empati kurmak daha sağlıklı ilişkiler kurmaya yardımcı olur.

Az Buçuk Teo kitabının ana fikri, önyargılı olmamak ve yardımlaşmanın önemini vurgulamaktır. Kitapta, Palas Pandıras Apartmanı'na taşınan kiracı Teo'nun, mahalledeki insanların yaşamlarını nasıl değiştirdiği anlatılmaktadır.

Matematiğe karşı önyargı oluşmasının bazı nedenleri: Olumsuz deneyimler: İlk matematik derslerinde başarısız olmak veya olumsuz deneyimler yaşamak, çocukluk döneminde matematik korkusuna yol açabilir. Öğrenilen önyargılar: Çocukların yanında matematiğin zorluklarından söz edilmesi, onlarda bu derse karşı önyargı oluşmasına neden olabilir. Eğitim teknikleri: Klasik eğitim teknikleri, matematiğin sevilmesini engelleyerek önyargı oluşturabilir. Çevresel faktörler: Ailenin ve bölgenin sosyo-ekonomik düzeyi, okulların ve sınıfların kalabalık olması gibi unsurlar da önyargıyı etkileyebilir. Yanlış mitler: Matematikle ilgili "matematik sezgi değil, mantık gerektirir" veya "matematik problemlerini çözmenin tek yolu vardır" gibi yanlış inançlar da önyargıyı artırabilir.

Sherman Kent'in istihbarat analizi için önerdiği beş temel ilke şunlardır: 1. Politika Yapıcıların Endişelerine Odaklanmak: Analistlerin, karar vericilere uygun zamanlamada ve onların öğrenme eğrisine odaklanan değerlendirmeler sunması. 2. Kişisel Politika Gündeminden Kaçınma: Analistlerin, kendi kişisel politika gündemlerini analizlerine yansıtmaktan kaçınmaları. 3. Entelektüel Titizlik: Bilgiyi sorgulama ve değerlendirme konusunda titizlikle yaklaşmak, bilgi boşluklarını ve belirsizlikleri açıkça ifade etmek. 4. Analitik Önyargılardan Kaçınma: Analitik veya bilişsel önyargıları en aza indirmek için sürekli ve bilinçli bir çaba göstermek. 5. Hataların Açıkça Kabul Edilmesi: Analistlerin, hatalarını sistematik olarak gözden geçirip, kritik incelemelerden ders çıkarmaları.

Taraflı tutum, bir kişinin veya grubun bir konuya veya olaya taraf olması ve bu tarafı desteklemesi anlamına gelir. Taraflı tutum, tarafsızlık ilkesine aykırıdır ve objektiflikten uzaktır. Taraflı tutumun etkileri arasında iletişim sorunları, anlaşmazlıklar ve hatta çatışmalar yer alabilir.

"Teftiş" (The Inspection) filmi, annesi tarafından reddedilen ve geleceği için çok az seçeneği olan Ellis French'in, Deniz Piyadeleri'ne katılma kararını ve bu süreçte yaşadığı zorlukları anlatıyor. Ellis, kampa katıldığında fiziksel gereksinimleri karşılasa da cinsel yönelimini gizleyemiyor. Film, bir yandan kişisel bir direniş hikayesi sunarken, öte yandan toplumsal kabulleri sorgulayan bir eleştiri niteliği taşıyor.

Önyargıların olumsuz yönleri şunlardır: Yanlış kararlar: Önyargılar, eksik veya yanlış bilgilere dayanarak yanlış kararlar alınmasına neden olabilir. Ayrımcılık: Önyargılar, ayrımcı uygulamalara yol açabilir; bireyler cinsiyet, ırk, din veya fiziksel görünüm gibi nedenlerle yargılanabilir. Dışlanma: Önyargılar, bireylerin sosyal çevrelerinden dışlanmasına ve kendilerini yalnız hissetmelerine neden olabilir. Toplumsal gerginlik: Topluluklar arasındaki ön yargılar, sosyal gerginliklere ve çatışmalara yol açabilir. Güven eksikliği: Önyargılar, insanlar arasındaki güveni ve anlayışı yok ederek ilişkileri olumsuz etkiler. Psikolojik etkiler: Önyargılı davranışlara maruz kalan bireyler, özgüven sorunları yaşayabilir ve zorbalığa başvurabilir.

Hırsızlar Mağarası deneyi, sosyal psikolojinin en bilinen çalışmalarından biridir ve Muzafer Sherif ile meslektaşları tarafından yürütülmüştür. Deneyin anlattığı bazı noktalar: Gruplar arası çatışma ve işbirliği dinamikleri. Ortak hedeflerin etkisi. Ayrımcılığın tetiklenmesi ve ortadan kaldırılması. 1954 yazında Oklahoma’daki San Bois Dağları’nın eteklerinde gerçekleştirilen deneyde, 11 yaşındaki 22 çocuk, üç haftalık bir yaz tatili kampına katılmış ve iki gruba ayrılmıştır.

Temas hipotezi, sosyal psikolojide grupların üyeleri birbirleriyle etkileşime girerse, gruplar arasındaki önyargı ve çatışmanın azaltılabileceğini öne süren bir teoridir. Bu hipotezi ilk olarak 1954 yılında Harvard psikoloğu Gordon Allport ortaya atmıştır: 1. Eşit statü: Grupların üyeleri eşit statüye sahip olmalıdır. 2. Ortak hedefler: Gruplar ortak hedefler doğrultusunda bir araya gelmelidir. 3. İşbirliği: Gruplar arasında iş birliği olmalıdır. 4. Kurumsal destek: Temas, otorite tarafından (gelenek, kanun vb.) desteklenmelidir. Temas hipotezi en çok ırksal önyargı bağlamında çalışılmış olsa da, araştırmacılar temasın çeşitli marjinal grupların üyelerine karşı önyargıyı azaltabildiğini bulmuşlardır.