DivanEdebiyatı

Osmanlı döneminde edebiyat, İslam medeniyeti birikiminin etkisiyle XIII. yüzyılın ikinci yarısında teşekkül etmeye başlamıştır. Osmanlı edebiyatı, üç ana kolda ilerlemiştir: 1. Divan şiiri. 2. Tekke şiiri. 3. Halk şiiri. Osmanlı edebiyatı, Tanzimat'a kadar Arap ve Fars edebiyatlarıyla paralel olarak gazel, kaside, mesnevi gibi türlerde eserler vermiştir. Önemli temsilciler: Divan şiiri: Fuzûlî, Bâkî, Nef’î, Nâbî, Nedîm, Şeyh Gâlib. Tekke şiiri: Hoca Ahmed Yesevî, Yûnus Emre, Eşrefoğlu Rûmî, Niyâzî-i Mısrî, Azîz Mahmûd Hüdâyî. Halk şiiri: Kuloğlu, Kâtibî, Kayıkçı Kul Mustafa, Gedayî, Gevherî, Karacaoğlan, Âşık Ömer.

En güzel şarkı örneği, divan edebiyatında Nail-i Kadim, Nedim ve Enderunlu Vasıf gibi şairlere aittir. Nail-i Kadim, divan edebiyatının ilk şarkı yazarıdır. Nedim, Lale Devri'nin en önemli şarkı şairidir. Enderunlu Vasıf, en fazla şarkı yazan şair olarak tanınır. Örnek şarkılar: Nail-i Kadim: Bilinmiyor. Nedim: "Bir safa bahşedelim gel şu dil-i nâşâda". Enderunlu Vasıf: "Sevdiğim bir hûb sadâdur".

"Şiire Gazele", klasik Türk müziğinin özgün eserlerinden biridir ve derin bir aşk, özlem ve hüzün temalarını işler. Gazel ise Arap edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir şiir türüdür. "Şiire Gazele"deki sözler, sevgiliye duyulan büyük bir özlem ve sevgiyi anlatırken, bu aşkın ulaşılması zor bir yanını da vurgular.

Bâkî'nin Türk edebiyatına katkıları şunlardır: Dilin zenginleştirilmesi. Estetik anlayışın gelişimi. Nazım tekniğinin gelişimi. Toplumsal değerlerin yansıtılması. Kültürel mirasın devamı. Sanat ve şiir geleneğinin sürdürülmesi. Ayrıca, Bâkî, "Sultânü'ş-şuarâ" (Şairler Sultanı) olarak anılmış ve Türk edebiyatının en önemli isimleri arasında yer almıştır.

Divan edebiyatında bazı mazmun örnekleri: Sevgilinin ağzı için kullanılan mazmunlar: âb-ı hayât, gül, gonca, la'l, şarap. Göz için: badem. Kaş için: keman. Kirpik için: ok. Saç için: gece. Diş için: inci. Selvi (servi) için: boy. Yılan için: saç. Gece için: saç. İnci için: diş.

Divan edebiyatında bazı mazmun örnekleri: Sevgilinin ağzı için kullanılan mazmunlar: âb-ı hayât, gül, gonca, la'l, şarap. Göz için: badem. Kaş için: keman. Kirpik için: ok. Saç için: gece. Diş için: inci. Selvi (servi) için: boy. Yılan için: saç. Gece için: saç. İnci için: diş.

Hayrâbâd, Nâbî tarafından 1705-1706 civarında Baltacı Mehmed Paşa adına kaleme alınmış bir mesnevidir. Hayrâbâd'ın konusu kısaca şu şekildedir: Cürcân hükümdarı Hürrem Şah, nedimi Câvid’i bir içki meclisinde şair Fahr-i Cürcânî’ye hediye eder. Câvid’in ölümüne yol açtığını sanarak büyük bir üzüntü yaşar ve inzivaya çekilir. Câvid, aslında bir hırsız tarafından serdâbdan (yer altı mahzeni) kurtarılır. Hürrem Şah, Câvid’i tekrar bulur ve hikâye bir dizi olay ve macera ile devam eder. Üç kahraman (Hürrem Şah, Câvid ve Çâlâk) Tamtam adlı bir haydudun entrikalarını bozar, Hürrem Şah’ın eski düşmanlarını alt eder ve huzura kavuşurlar. Câvid, kurtardığı bir kızla evlenir; Çâlâk, Kirman Şah’ı esir alıp getirir ve Hürrem Şah tarafından affedilir. Hayrâbâd, zengin olay örgüsü ve macera dolu anlatımıyla dikkat çeker.

Divan edebiyatında zeytin, Tîn Suresi'ne atıf olarak kullanılmıştır. Tîn Suresi, "Andolsun incire ve zeytine!" (95:1) ifadesiyle başlar.

Nedîm'in edebi kişiliği şu özelliklerle tanımlanabilir: Yenilikçi: Divan şiirinin katı kurallarına uymakla birlikte, bazı eserlerinde aruz yerine hece ölçüsü kullanmıştır. Yerlilik: Halk edebiyatına yakınlaşmış, İstanbul hayatından sahneler sunmuş ve günlük dilden gelen konuşma kalıplarına yer vermiştir. Söyleyiş Mükemmelliği: Konuşma dilinden gelen söyleyişleri kullanmadaki dehası ve ahenk sağlama konusundaki titiz işçiliği ile öne çıkar. Zevk ve Aşk Teması: Şiirlerinde genellikle zevk, aşk, şarap ve eğlence konularını işlemiştir. Üslup Sahibi: "Ma‘lûmdur benim sühanım mahlas istemez / Fark eyler onu şehrimizin nüktedânları" dizelerinde olduğu gibi, üslup sahibi bir şair olduğunu ifade etmiştir. Takipçi Toplayabilme: Yaşadığı dönemden itibaren etrafında takipçiler toplayabilen, etkisi birkaç nesle intikal eden müstesna ustalardandır.

Divan edebiyatında hikemi tarzın kurucusu Nâbî'dir. Bu tarz, aynı zamanda "Nâbî Ekolü" olarak da bilinir.

Harabat ve Tahribi Harabat, Tanzimat dönemi edebiyatında eski ve yeni tartışması kapsamında yazılmıştır. Harabat, Ziya Paşa'nın 1875'te yayımlanan, Türk, Arap, İran ve Çağatay sahasında yazılmış şiirlerden seçmeler içeren 3 ciltlik divan edebiyatı antolojisidir. Tahribi Harabat ise, Namık Kemal'in Ziya Paşa'nın Harabat'ına karşılık yazdığı eleştiri eseridir. Namık Kemal, Tahrib-i Harabat'ı 1875'te, o dönemde Magosa'da sürgün hayatı yaşarken yazmıştır.

Divan edebiyatında en çok kullanılan gazel türü âşıkane gazeldir. Âşıkane gazeller, aşk duygusunun hissettirdiği mutluluk, acı, sevgili ve çekilen ıstırapların, kavuşma arzusunun dile getirildiği gazellerdir. Divan edebiyatında en çok kullanılan ikinci gazel türü ise rindane gazeldir. Divan edebiyatında kullanılan diğer gazel türleri arasında şuhane gazel, hikemi gazel, sofiyane gazel, mesel-âmiz gazel, musarra / müselles gazel, mülemma gazel, müşterek gazel, mütekerrir gazel, muvahhaş gazel ve musammat gazel bulunur.

15. yüzyılda kullanılan bazı nazım biçimleri şunlardır: Kaside: Övgü ve bunun sonucunda caize almak için yazılan, ilk beyti musarra, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, bütün mısraları aynı vezinle söylenmiş en az 15 beyit uzunluğundaki nazım biçimi. Terkib-i Bent: Bent sayısı 5-10 arasında değişen, her bendin sonunda vasıta beyti bulunan ve genellikle felsefi, sosyal düşünceler, mersiyeler için kullanılan nazım biçimi. Müstezat: Gazelden türemiş, mısralarının biri uzun biri kısa olmak üzere belli vezinlerde yazılmış nazım biçimi. Murabba: Dört dizelik bentlerden oluşan, genellikle aşk, ayrılık, bahar, bayram gibi konuları işleyen nazım biçimi. Bu dönemde ayrıca rubai, tuyuğ, şarkı gibi nazım biçimleri de kullanılmıştır.

Meczup, tasavvufta "çekilmiş, çekiciliğe kapılmış" kimse anlamına gelir. Meczupların bazı özellikleri: Seyr-u suluklarını tamamlayamadıkları için halkı irşat ve davet sahiline çıkamazlar. Keşifleri sırasında karşılaştıkları aşk şimşekleri ve erme iştiyaklarına rağmen, makamlarının buna elverişli olmaması nedeniyle uyumsuzluğun verdiği bir hali yaşarlar. Sürekli Rabbı ile meşgul oldukları için kendilerini idare edemezler. Teklife esas olan akıldan mahrum oldukları için İslam şeriatına göre en aşağı mertebededirler. Ayrıca, meczuplar toplum içinde deli veya divane olarak da anılabilirler. Meczup hikayelerine örnek olarak, Taşçı Delisi ve Bülbül Divanesi verilebilir. Bunun yanı sıra, "Bir Meczubun Hikayesi" adlı Serdar Tuncer'in anlattığı bir hikaye, YouTube'da mevcuttur.

Divan edebiyatında koşma ve koşuk şu anlamlara gelir: Koşma. Koşuk. Koşma ve koşuk, Divan edebiyatında "gazel" olarak ele alınır.

Muamma örnekleri: Nâbî'nin muamması: >Bende yok sabr u sükûn sende vefadan zerre İki yokdan ne çıkar fikr idelim bir kere. Aşık Sümmani'nin muamması: >Sende de var bende de var bazıda yok bazı var Kuh-i kaf yanında zerre, deryayı ummanda var. Aşık Feymani'nin muamması: >Acayip bir nesne gördüm Elde değmez başta değer Senden bir muamma sordum Dolu değmez başta değer. Aşık Hacı'nın muamması: >Öyle bir nesne var ki çektikçe kısalır Bunun çeken insanın ömrü biraz azalır. Muammalarda, Esmaü’l-hüsna ve özel isimler gizlenir ve genellikle musarra (mısraları birbiri ile kafiyeli olan) bir beyit şeklindedir.

Atabetü'l-Hakayık, beyit ve dörtlüklerden oluşan bir eserdir. Beyitler: Giriş bölümü kaside biçiminde olup "aa ba ca da" şeklinde yazılmıştır. Dörtlükler: Asıl konu ve bitiş bölümlerinde yer alan dörtlükler "aaba" kafiyesiyle yazılmıştır. Eser, toplamda 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşmaktadır.

Kalıp söz ve mazmun kavramları, edebiyatta kullanılan ifadelerdir. Kalıp söz, belirli bir kavramı anlatan, çağrıştıran ve kalıplaşmış sözlerdir. Mazmun ise, edebiyatta bazı düşüncelerin ifadesinde kullanılan klişeleşmiş söz ve anlatımlara denir. Özetle, kalıp söz belirli bir anlamı sabitlenmiş ifadelerken, mazmun bu ifadelerin sanatsal ve dolaylı anlatım biçimidir.

Harabat, Ziya Paşa tarafından 1874-1875 yılları arasında yazılmış, 3 ciltten oluşan bir divan edebiyatı antolojisidir.

Divan edebiyatında beş büyük şair şunlardır: 1. Mevlana: Tasavvuf düşüncesini ilahi aşkla harmanlamış ve Mesnevi, Divan-ı Kebir, Mektubat gibi eserlerle tanınmıştır. 2. Fuzuli: Arapça, Farsça ve Türkçe divanları olan, platonik aşk temalı eserleriyle bilinen lirik bir şairdir. 3. Baki: 16. yüzyıl şairi olup, Kanuni Mersiyesi ve dünya nimetlerinden yararlanma temalı eserleriyle tanınır. 4. Nef'i: Kaside üstadı olarak bilinir, övgü ve yergilerinde sınır tanımamıştır. 5. Nabi: Didaktik eserler vermiş, hikemi şiirin kurucusu olarak kabul edilir.