Uyak

Ahmet Haşim'in şiirlerinde belirli bir uyak düzeni yoktur, ancak serbest müstezat nazım biçiminde, çeşitli uyak türleri kullanılarak ritim ve ezgi oluşturulmuştur. Bazı uyak örnekleri: "larında" redif, "ka" tam uyak; "ler" zengin uyak (e/a kulak kafiyesi); "ân" zengin uyak (-â iki ses değerindedir); "sam" zengin uyak. Haşim, şiirde ahenk sağlamak için ses tekrarlarına başvurmuştur; örneğin, "g", "lar, ler" gibi ses öbekleşmeleri, aliterasyon ve asonanslar kullanılmıştır.

Halk edebiyatı nazım biçimlerinde kullanılan uyak düzenlerinden bazıları şunlardır: Mani: Aaxa şeklinde kafiyelenir. Koşma: Kafiye düzeni abab/cccb/dddb şeklindedir. Semai: abab, cccb, dddb şeklinde kafiye düzenine sahiptir. Varsağı: Koşmaya benzer kafiye düzenine sahiptir, "bre", "hey", "behey" gibi ifadeler içerir. Halk şiirinde genellikle 7’li, 8’li ve 11’li hece ölçüsü kullanılır ve yarım uyak, redif ve cinaslı kafiye sıkça kullanılır.

Evet, koşma çapraz uyakla başlayabilir. Koşma tipi uyak, halk edebiyatı geleneğinden beslenen birçok şair tarafından kullanılmıştır ve çapraz uyak düzeniyle de yazılabilir. Çapraz uyak, "abab" örgüsüyle yapılır ve 1. ve 3. dizeler ile 2. ve 4. dizelerde ses benzerliği bulunur.

Yarım uyakta, dize sonlarında sözcük ve eklerin son hecelerinde, redif hariç, tek bir ses benzerliği aranır. Bu ses benzerliği genellikle tek bir sessiz (ünsüz) harf olur. Ayrıca, uzun ünlü harfler (â, û, î) de tek başına yarım uyak oluşturabilir.

Düz uyak ve çapraz uyak, şiirdeki uyak düzenlerinden ikisidir. Düz uyak. Çapraz uyak. Düz uyak ve çapraz uyağa örnek şiirler şu şekildedir: Düz uyak örneği. >Gül büyütenlere mahsus hevesle — a Renk renk dertlerimi gözümde besle — a Yalnız, annem gibi o ılık sesle — a İçimde dövünüp ağlama — b. Çapraz uyak örneği. >Hani, o bırakıp giderken seni — a Bu öksüz tavrını takmayacaktın? — b Alnına koyarken veda buseni, — a Yüzüme bu türlü bakmayacaktın? — b.

Sınavda tunç uyak, genellikle aşağıdaki şekillerde sorulabilir: Tanımlama: Tunç uyak, kafiyeyi oluşturan sözcüklerden birinin diğerinin içinde yer almasıyla oluşan uyak türüdür. Örnekler: Örnek bir beyit verilerek, bu beyitte tunç uyak bulunup bulunmadığı sorulabilir. Özellikler: Tunç uyağın, tam ve zengin kafiyelerden ve rediften oluşabileceği sorulabilir. Ayrıca, şıklarda tunç uyak yoksa, ikiden fazla ses benzerliğinden zengin uyak olarak değerlendirilebileceği de sorulabilir.

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın "Hatırlama" şiirinde kullanılan uyak türü hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, Tanpınar'ın şiirlerinde genellikle çapraz ve düz uyak kullandığı bilinmektedir. Tanpınar'ın şiirlerindeki uyak türlerini ve sıklıklarını istatistiksel verilere dayanarak inceleyen bir çalışma, Burçin Asna tarafından 2015 yılında "Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi"nde yayımlanmıştır. Şiirin uyak şemasını belirlemek için daha detaylı bir analiz yapılması gerekmektedir.

Rhymed şiir, belirli anlarda kafiyeli ünlü sesleri içeren bir şiir türüdür. Kafiye, iki veya daha fazla kelimenin son hecelerinde ses benzerliği olması durumudur. İngilizce dilinde soneler, limericks ve tekerlemeler gibi birçok kafiyeli şiir türü vardır.

"Sessiz Dereler, Solgun Ağaçlar, Sarı Güller" dizeleri, Türk edebiyatında hece ölçüsü ve aruz ölçüsü gibi geleneksel ölçülerin kullanıldığı şiir türlerinden birine örnektir. Ayrıca, bu dizeler, Faruk Nafiz Çamlıbel'in "Gurbet" adlı şiirinden bir bölümdür.

İki ses benzerliğine dayanan uyak, tam kafiye olarak adlandırılır. Tam kafiye, genellikle biri sesli biri sessiz, iki harften oluşur. Örnekler: "Bir hazan akşamı indimdi sahile ben / Vardı, mavi sular üstünde beyaz bir yelken" dizesinde "en" sesleri tam kafiye oluşturmuştur. "Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum / Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sordum" dizesinde "nur" ve "rüzgar" kelimeleri arasındaki benzerlik tam kafiyedir.

Zengin ve cinaslı uyak aynı değildir. Zengin uyak, dize sonlarındaki üç veya daha fazla ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. Cinaslı uyak ise, dize sonlarında yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcükler kullanılarak oluşturulan uyak türüdür. Örnek olarak, "Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene, Biz sende olamazsak bile sen bizdesin gene" dizelerinde zengin uyak, "Niçin kondun a bülbül, Kapımdaki asmaya. Ben yârimden vazgeçmem, Götürseler asmaya" dizelerinde ise cinaslı uyak örneği görülebilir.

"Halim" kelimesi ile ilgili uyak konusu hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, uyak (kafiye) hakkında genel bilgi verilebilir. Uyak (kafiye), dize sonlarındaki seslerin benzerliğidir. Uyak türleri şunlardır: Yarım uyak: Tek ses benzerliğine dayanır. Tam uyak: İki ses benzerliğidir. Zengin uyak: Üç veya daha fazla ses benzerliğidir. Tunç uyak: Uyak oluşturan sözcüklerden birinin, diğer mısradaki sözcüğün içinde geçmesiyle oluşur. Cinaslı uyak: Anlamları aynı, yazılışları ve okunuşları benzer kelime veya kelime gruplarıyla oluşturulur.

Âşık edebiyatında ayak, genellikle ilk dörtlüğün ikinci dizesinde başlatılan ve diğer dörtlüklerin son dizelerinde yarım, tam, zengin veya cinaslı kafiyelerle oluşturulan kafiye türüdür. Ayakların bazı işlevleri: Şiirin şekillenmesinde belirleyicilik vasfı vardır. Şiirde ahenk sağlar. Dörtlükler arasında anlam bütünlüğü oluşturur. Âşıkların sanat gücünü sergilemelerinde rol oynar. Ayaklar, tek ayak ve döner ayak olarak ikiye ayrılır.

Yahya Kemal Beyatlı'nın "Siste Söyleniş" şiirinin kafiye ve redifi şu şekildedir: Kafiye: Şiirde genellikle zengin kafiye kullanılmıştır. Redif: Şiirde “nerde”, “neden”, “yakındasın”, “arkasındasın” gibi kelimeler redif olarak kullanılmıştır.

Kapalı seci ve açık seci, belagat ve edebiyat alanlarında kullanılan kavramlardır. Kapalı seci: Cümle ve fıkraların sonunda yer alıp, aralarında bir kelime ile bağ kurulan seci türüdür. Açık seci: Cümle ve fıkralar arasında olup, bir kelime ile birbirine bağlanmayan seci türüdür. Seci, cümle sonlarında veya cümledeki herhangi bir kelimede ses uyumu içerir ve düzyazılara ahenkli bir ifade kazandırma amacı taşır.

Uyak ölçüsü, şiirde dize sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğini ifade eder. Uyak türleri: Yarım uyak: Dize sonlarında tek ses benzerliğine dayanır. Tam uyak: Dize sonlarında iki ses benzerliğidir. Zengin uyak: Dize sonlarında üç veya daha fazla ses benzerliğidir. Cinaslı uyak: Anlamları ayrı, yazılış ve okunuşları aynı kelime veya kelime gruplarının tekrarıyla oluşur. Uyak düzeni (kafiye şeması), dizelerin son seslerindeki düzene göre düz, çapraz, sarma gibi çeşitlere ayrılır.

Cahit Sıtkı Tarancı'nın "Otuz Beş Yaş" şiirinin uyak şeması şu şekildedir: a b a b a / c d c d c / e f e f e / g h g h g / ı j ı j ı / k l k l k / m n m n m. Şiir, beş dizelik bentlerden (beşlik) oluşmuştur ve 11’li hece ölçüsüyle yazılmıştır.

Çapraz uyak, bir dörtlükte birinci ve üçüncü dizelerin, ikinci ve dördüncü dizelerin kendi aralarında uyaklı olması durumudur. Çapraz uyak bulmak için şu adımları izlemek gerekir: 1. Dörtlüğün dizelerini "a", "b", "a", "b" şeklinde sıralayın. 2. Birinci dize ile üçüncü dizenin ve ikinci dize ile dördüncü dizenin uyaklı olup olmadığını kontrol edin. Örneğin, aşağıdaki dörtlükte çapraz uyak vardır: > Dur yolcu, bilmeden bastığın > Bu toprak, bir devrin battığı yerdir > Eğil de kulak ver, bu sessiz yığın > Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul.

Divan edebiyatında göz için uyak (kafiye), yazılış ve ses olarak benzeşen sözcüklerle yapılan uyak türüdür. Bu anlayışa göre dize sonlarında mutlaka aynı ses kullanılmalıdır. Örneğin, "abes" kelimesinin sonundaki "s" harfi Arap alfabesinde "peltek s" ile; "muktebes" kelimesinin sonundaki "s" ise "sin" ile yazılmaktadır. Divan edebiyatında göz için uyak anlayışı, Osmanlı alfabesinde birbirine yakın seslerin ayrı harflerle gösterilmesi nedeniyle hakimdir.

Çapraz ve sarmal kafiye şiirdeki uyak düzenlerinden iki tanesidir. Çapraz kafiye, bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür ve ABAB biçimindedir. Sarmal kafiye ise bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olması durumudur ve ABBA biçimindedir.