Uyak

Redif ile uyak aynı şey değildir. Uyak (kafiye), dizelerin sonunda anlamca ayrı ses benzerliğidir. Redif, dizelerin sonunda aynı anlam ve görevde tekrarlanan ek ya da kelimelerdir. Örneğin, "Gitmek olmazdı" ifadesindeki "olmazdı" kelimeleri anlam ve yapı olarak tamamen aynı olduğu için redif oluşturur.

Hayır, tunç uyak ve zengin uyak aynı şey değildir. Tunç uyak, bir kelimenin tamamen diğer kelimenin içinde yer aldığı uyak türüdür. Zengin uyak ise üç veya daha fazla sesin benzerliği ile oluşan uyak türüdür. Dolayısıyla, ses benzeşmesinin üçten fazla olduğu her durumda zengin uyak, kelimelerin birinin diğerini tamamen içine aldığı durumda ise tunç uyak terimi kullanılır.

Uyak (kafiye), şiirde dize sonlarında yer alan, yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin ya da eklerin benzerliğidir. Uyak türleri: Yarım uyak: Tek ses benzerliğine dayanır. Tam uyak: İki ses benzerliğine dayanır. Zengin uyak: Üç veya daha fazla ses benzerliğine dayanır. Tunç uyak: Kelimelerden birinin diğerini içine alması durumudur. Cinaslı uyak: Anlamları ayrı, yazılış ve okunuşları aynı kelime ve kelime gruplarının tekrarı ile oluşur. Uyak örnekleri: Düz uyak: "a a a b" veya "bbbc" şeklinde olur. Çapraz uyak: "a b a b" şeklinde olur. Sarma uyak: "a b b a" şeklinde olur.

Yarım uyak ve tam uyak arasındaki temel fark, ses benzerliğinin sayısında yatmaktadır: Yarım uyak, dize sonundaki tek ses benzerliğine dayanır. Tam uyak, dize sonlarındaki iki ses benzerliğine dayanır. Özetle: - Yarım uyak: Tek ses benzerliği - Tam uyak: İki ses benzerliği

Tam uyak, dize sonlarındaki iki ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. Zengin uyak ise dize sonlarındaki üç veya daha fazla ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. Örnekler: Tam uyak: "Orhan zamanından kalma bir duvar / Onunla bir yaşta ihtiyar çınar". Zengin uyak: "Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak / Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak".

Tunç uyakta en az üç ses benzerliği olmalıdır. Tunç uyak, kafiyeli kelimelerden birinin diğerinin içinde yer almasıyla oluşan bir kafiye türüdür ve zengin kafiye grubuna girer.

Hayır, tunç uyak ve cinaslı uyak aynı değildir. Tunç uyak, bir kelimenin tamamen diğer kelimenin içinde yer aldığı uyak türüdür. Cinaslı uyak, aynı yazılışa sahip ancak anlamları farklı olan kelimelerle yapılan uyak türüdür. Dolayısıyla, tunç uyak ve cinaslı uyak farklı uyak türleridir.

Kafiye ve uyak arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Kafiye, şiirde en az iki dize sonunda, anlam ve görev bakımından birbirinden farklı ek ve sözcükler arasındaki ses benzerliğidir. Uyak ise kelimelerin sonlarında bulunan ses benzerliklerini ifade eder; dolayısıyla kafiyenin olduğu her yerde uyak vardır, ancak uyak her zaman sadece kafiye olmayabilir. Ayrıca, halk edebiyatındaki kafiye karşılığı “ayak”tır.

Düz kafiye ve çapraz kafiye şu şekilde açıklanabilir: Düz kafiye: Bir dörtlüğün bütün dizelerinin birbiriyle uyaklı ya da ilk üç mısra birbiriyle uyaklı, dördüncü dize serbest şekilde olmasıdır. Çapraz kafiye: Bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür.

Şiir yazarken uyak ve ölçü şart değildir, çünkü şiirde ölçü ve uyak ile sınırlandırılmayan serbest şiir akımı vardır. Serbest şiir, ölçü, uyak gibi bağlayıcı unsurlara bağlı olmayan bir şiir akımıdır. Ancak, şiir yazarken uyak ve ölçü kullanmak da mümkündür; çünkü aruz ölçüsü ve hece ölçüsü gibi geleneksel şiir yazma yöntemleri de mevcuttur. Şiir yazarken uyak ve ölçü kullanımı, şairin tercihine bağlıdır.

Dört dizeli manilere örnek olarak şunlar verilebilir: Düz (tam) mani. Kesik (cinaslı) mani. Yedekli (artık) mani. Ayrıca, dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır. Mani örnekleri için aşağıdaki kaynaklar incelenebilir: ekitap.ktb.gov.tr; liseedebiyat.com; cokbilgi.com; blog.milliyet.com.tr; turkedebiyati.org.

Sezai Karakoç'un "Mona Roza" şiirinde redif ve kafiye kullanılmıştır. Bazı kafiye ve redif örnekleri: yatak / batacak: var/ çakallar : ar’lar tam kafiyedir; dağa / toprağa: a’lar rediftir, ağ’lar tam kafiyedir; ellerim / deliyim: im’ler rediftir, eli’ler zengin kafiyedir; yetecek / çek: ek’ler tam kafiyedir; gölgesi / sesi: esi’ler zengin kafiyedir.

Tam ve yarım uyak arasındaki temel fark, ses benzerliğinin derecesidir: Yarım uyak, dize sonundaki tek ses benzerliğine dayanır. Tam uyak, dize sonlarındaki iki ses benzerliğini ifade eder. Özetle: - Yarım uyak: Tek ses benzerliği, genellikle halk şiirlerinde. - Tam uyak: İki ses benzerliği, genellikle yazılı edebiyatta ve Divan şiirinde.

Uyakta dört ana ölçü bulunmaktadır: 1. Yarım Uyak: Dize sonlarında tek ses benzerliği ile oluşur. 2. Tam Uyak: Dize sonlarında iki ses benzerliği ile oluşur. 3. Zengin Uyak: Dize sonlarında üç veya daha fazla ses benzerliği ile oluşur. 4. Tunç Uyak: Kafiyedeki kelimelerden birinin, diğerini içinde aynen tekrar etmesiyle oluşur. Bu ölçüler, uyak çeşitlerinin farklı ses benzerliklerine göre sınıflandırılmasını ifade eder.

Mersiyelerde kullanılan uyak düzeni, mersiyenin nazım biçimine göre değişiklik gösterebilir. Örneğin, terkib-i bend nazım biçiminde yazılan mersiyelerde genellikle "mefûlü / fâilâtü / mefâîlü / fâilün" kalıbı kullanılır. Ayrıca, mersiyelerde yarım kafiye, tam kafiye ve zengin kafiye gibi çeşitli uyak türleri de kullanılabilir. Mersiye örnekleri arasında, Baki'nin Kanuni Sultan Süleyman için yazdığı Kanuni Mersiyesi bulunur.

Aaxa uyak şeması, mani tipi uyaktır. Mani tipi uyak, dörtlükte yer alan bir, iki ve dördüncü dizenin kendi aralarında kafiyeli olduğu, üçüncü dizenin ise serbest uyaklı olduğu bir kafiye düzenidir.

AAAB uyak şeması, düz uyak türüne örnektir. Düz uyak, şiirlerde birinci ve ikinci dizelerin, üçüncü ve dördüncü dizelerin uyum içinde olması ya da dört dizenin de aynı anda aynı uyaklı olmasına verilen addır. AAAB şeklinde uyaklanan bazı şiir örnekleri şunlardır: "Bülbül boşa bağlanmamış gülüne / Kar koy köz olur aşk külüne / Şaşırdım kara bahtımın tahammülüne / Taşa çalsam ezilmez Mihriban". "Sökün etti ak kuğular yurdundan / Yatamıyor koç yiğitler derdinden / Sabah namazı Belen ardından / Altı saydım güzel indi pınara". "Ak gelin oturmuş taş üstüne / Zülfünü taramış kaşın üstüne / Selam geldi başımın üstüne / Kız alırım seni komam ellere". "Ağalar yanarım yerlerim diken / Babamın öcüdür bel büken / Kurulmadan düğün günümüz varken / Gözü oyanlar görsün sellerimizi".

Necip Fazıl Kısakürek'in "Sakarya Türküsü" şiirinde hem tunç uyak hem de zengin uyak bulunmaktadır. Tunç uyak örnekleri: "akar ya - Sakarya"; "fikir - kir"; "kâinat - inat"; "ne - gövdesine"; "yük - büyük". Zengin uyak örnekleri: "basamak - susamak"; "için - perçin"; "Sakarya - kanarya"; "Tuna - yurduna"; "bilmeceler - geceler".

Cinaslı uyakta en az üç ses benzerliği olur. Cinaslı uyak, yazılışları aynı olup da farklı manalara gelen kelimelerle yapılan uyak çeşididir. Örnek: >Bülbül konar bu dala >Olmuşum yar delisi >Bana derler budala. “Bu dala” ve “budala” kelimeleri arasında cinaslı uyak vardır.

Tam uyak, iki sesin benzeşmesiyle oluşan kafiye türüdür. Örnek: Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum, Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sordum. Redif, mısra sonlarında yazılışları, okunuşları, anlamları ve görevleri aynı olan eklerin, kelime ve kelime gruplarının tekrar edilmesidir. Örnek: Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar, Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar. Not: Redif, şiirde ek, sözcük, sözcük grubu veya cümle halinde bulunabilir.