Uyak

Aruz ve hece ölçüsü farklı kavramlardır, uyak ise her ikisiyle de ilişkilidir. Hece ölçüsü, dizelerdeki hece sayısının eşit olması esasına dayanan Türk dilinin doğal ölçüsüdür. Aruz ölçüsü ise dizelerdeki hecelerin uzunluk ve kısalıklarına göre düzenlenen bir ölçü birimidir ve Türk edebiyatına İran'dan geçmiştir. Uyak ise dize sonlarında bulunan, yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin benzerliğidir ve hem hece hem de aruz ölçüsünde önemli bir ahenk unsurudur.

AABB uyak düzeni, "çapraz uyak" olarak adlandırılır.

Aynı sesle başlayan ve biten şiirlere "uyak" denir.

Çapraz şiirde ifadesi, çapraz uyak düzenini ifade edebilir. Çapraz uyak, bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve dördüncü dizelerinin ise kendi arasında uyaklı olması durumudur.

Koşmalarda uyak düzeni genellikle "abab (abcb veya aaab), cccb dddb ..." biçimindedir. İlk dörtlüğün birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri kendi aralarında uyaklıyken, üçüncü dize serbest olabilir.

Cinaslı uyak, dize sonlarında yazılışları aynı, anlamları farklı olan kelime veya kelime gruplarının tekrarıyla oluşur. Cinaslı uyağı bulmak için: 1. Dize sonlarındaki kelimeler ve ekler işaretlenir. 2. Aynı anlam ve görevdeki ek ve kelimeler ayrılır, bunlar rediftir. 3. Geri kalan, aynı anlam ve görevde olmayan sesler kafiye olarak alınır. Örneğin, "Niçin kondun a bülbül / Kapımdaki asmaya" dizelerinde "asmaya" kelimeleri cinaslı kafiyeyi oluşturur.

Ahmet Haşim'in "Bir Günün Sonunda Arzu" şiirinin uyak ve redifi şu şekildedir: Uyak: - "halkalarında/arkalarında" - "ka"lar tam uyak; - "nümayan/nalan/ilan" - "an"lar tam uyak; - "akşam/baksam/mutalsam/olsam" - "sam"lar zengin uyak. Redif: - "akşam" kelimesi dize tekrarı olarak kullanılmıştır.

Abdülhak Hamid Tarhan'ın "Validem" şiiri, uyaksız şiir olarak bilinen bir akıma aittir.

Çapraz uyak ve sarma uyak, şiirdeki uyak düzenlerinden ikisidir. Çapraz uyak, bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizeleri ile ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi aralarında kafiyeli olmasıdır. Sarma uyak ise bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizeleri ile ikinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında kafiyeli olmasıdır.

Çapraz uyak, aşağıdaki şiirlerde kullanılmıştır: 1. "Hani, o bırakıp giderken seni" şiiri, Orhan Seyfi Orhon tarafından yazılmış ve çapraz uyak düzenine sahiptir. 2. "Ne doğan güne hükmüm geçer, ne halden anlayan bulunur" dizeleri, Cahit Sıtkı Tarancı'nın bir şiirinde çapraz uyak olarak yer almaktadır.

Yarım uyakta tek ses benzerliği olur.

Mona Roza şiirinin redifleri ve uyakları şunlardır: 1. Redifler: - "Durur, açar" dizesinde "r" redifi. - "Eziyor geziyor" dizesinde "yor" redifi. - "İncirlerine, yerine" dizesinde "in, -e" redifi. - "Seni, yelkeni" dizesinde "-i" redifi. - "Bakışlarında, kenarında" dizesinde "-ında" redifi. - "Kızı, sızı" dizesinde "-ı" redifi. - "İtirafımı, tarafımı" dizesinde "-ımı" redifi. 2. Uyaklar: - Şiirde her bentin ilk ve son dizesi aynıdır, bu da dize tekrarı ile ahengi sağlar.

Tunç uyak örneklerine aşağıdaki dizeler gösterilebilir: 1. "Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım, Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım". Bu dizelerde "aşarım, taşarım" kelimeleri tunç uyaktır. 2. "Kimi solgun, sarışın; kimi ak, kimi kara, Kimisinin berisinden görünüyor Ankara". Burada "kara" kelimesi, "Ankara" kelimesinin içinde yer aldığı için tunç uyaktır. 3. "Var gez dağda, kayalıkta, kırda. Düş bir çukura, öl, kakırda". "Kırda" sesi, "kakırda" tarafından kapsandığı için tunç uyaktır.

Çapraz uyak, murabba, şarkı, ilahi ve koşma gibi şiir türlerinde kullanılan bir nazım biçimidir.

Tam ve zengin uyak arasındaki fark, ses benzerliklerinin sayısında yatmaktadır. - Tam uyak, mısra sonlarındaki iki sesin, yani bir ünlü ve bir ünsüz harfin benzerliğine dayanır. - Zengin uyak ise en az üç sesin (bir ünlü ve iki ünsüz) benzerliğine dayanan daha karmaşık bir uyak türüdür.

Kafiye.net adlı platform, edebiyat ve şiirle ilgili içeriklere erişim sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu platformda, uyak (kafiye) çeşitleri ve örnekleri hakkında bilgiler bulunabilir. Ayrıca, şiir yazma ve inceleme konularında da yardımcı olabilir.

Tam uyakta iki ses benzerliği vardır.

Uyak (kafiye), şiirde dize sonlarında yer alan ses benzerliklerine verilen isimdir. Uyak çeşitleri: 1. Yarım Uyak: Dize sonlarında tek ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. 2. Tam Uyak: Dize sonlarında iki ses benzerliğine (bir ünlü ve bir ünsüz) dayanan uyak türüdür. 3. Zengin Uyak: Dize sonlarında üç veya daha fazla ses benzerliğine dayanan uyak türüdür. 4. Tunç Uyak: Bir kelimenin başka bir kelimenin tamamını içinde barındırmasıyla oluşan uyak türüdür. 5. Cinaslı Uyak: Yazılışları aynı, anlamları farklı olan kelimelerle yapılan uyak türüdür.

Düz uyak, dizelerin kendi aralarında kafiyeli olması durumudur. Düz uyak örnekleri: - aaaa (bütün dizeler kendi arasında kafiyeli); - aaab (ilk üç dize kendi arasında, dördüncü dize serbest). Ayrıca, manİ tipi uyak da düz uyak olarak kabul edilir ve aaxa şeklinde uyaklanır.

Koşma tipi uyak, halk şiirinde koşma, semai, varsağı, destan gibi nazım biçimlerinde görülen kafiye düzenidir. Bu uyak düzeninde: - Her dörtlükte ilk üç dize kendi arasında kafiyeli; - Dördüncü dize ise birinci dörtlüğün dördüncü dizesiyle kafiyelidir.