Uyak

Hayır, aruz ve hece ölçüsü ile uyak aynı şey değildir. Aruz ve hece ölçüsü, şiirde kullanılan iki farklı ölçü sistemidir. Hece ölçüsü, bir dizedeki hecelerin sayısına dayanır. Aruz ölçüsü ise hece sayısından ziyade, dizedeki vuru (tonlama) düzenine dayanır. Uyak ise dizelerin sonundaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğidir.

Aynı sesle başlayan ve biten şiirlere ne dendiğine dair bir bilgi bulunamamıştır. Ancak, şiirde ahenk unsurları hakkında bilgi verilebilir. Şiirde ahenk, seslerin özelliklerine göre uyumlu bir şekilde sıralanmasıyla şiir bütününe yayılan okunuş ve yapı uyumu olarak tanımlanır. Şiirde ahenk unsurları şunlardır: Aliterasyon. Asonans. Kafiye (uyak). Ses yansımaları. Sözcük tekrarları.

Aabb, düz uyak (kafiye) olarak adlandırılır. Düz uyak, bir dörtlükte birinci dize ile ikinci dizenin kendi arasında, üçüncü dize ile de dördüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasına denir. Düz uyak, "aabb" şeklinde gösterilir.

Koşmalarda uyak düzeni genellikle şu şekillerde olur: abab / cccb / dddb; abcb / dddb / eeeb; aaab / cccb / dddb. İlk dörtlük, farklı şekillerde uyaklanabilir: xaxa; aaax. Koşmalarda en çok yarım uyak tercih edilir. Koşmalar, ezginin niteliğine göre "Acemi koşması, Ankara koşması, topal koşma, kesik kerem" gibi türlere ayrılır.

Çapraz şiirde "çapraz" ifadesi, çapraz uyak veya çapraz kafiye anlamına gelir. Çapraz uyak, şiirlerde birinci ve üçüncü dizelerin birbiriyle, ikinci ve dördüncü dizelerin ise kendi aralarında uyaklı olması durumudur. Bu uyak türü, genellikle dörtlüklerde görülür ve "abab" şeklinde bir kafiye düzenine sahiptir.

Cinaslı uyak, yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerin kullanılmasıyla oluşur. Cinaslı uyak bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Sözcüklerin köklerine bakılır. 2. Sözcüklere eklenen seslerin ek olup olmadığına bakılır. 3. Uyak çeşitleri dikkate alınarak inceleme yapılır. Cinaslı uyak örnekleri: "Niçin kondun a bülbül / Kapımdaki asmaya / Ben yarimden ayrılmam / Götürseler asmaya". "Güle naz / Bülbül eder güle naz / Öyle bir derde düştüm / Ağlayan çok, gülen az". "Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç / Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç".

Ahmet Haşim'in "Bir Günün Sonunda Arzu" şiirinin uyak ve redifleri şu şekildedir: abcab, dbed, eee, ee. "larında" redifi, "ka" tam uyak. "ler" zengin uyak (e/a kulak kafiyesi). "ân" zengin uyak (-â iki ses değerindedir). "sam" zengin uyak. Şiirde ayrıca "akşam" kelimesinin altı kez tekrar edilmesiyle yoğun bir ahenk sağlanmıştır.

Çapraz uyak, bir dörtlükte birinci ve üçüncü dizeler ile ikinci ve dördüncü dizelerin kendi aralarında kafiyeli olmasıdır. Sarma uyak, bir dörtlükte birinci ve dördüncü dizeler ile ikinci ve üçüncü dizelerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Örnekler: Çapraz uyak: "Bir garip rüya rengiyle (a) / Uyumuş gibi her şekil (b) / Rüzgârda uçan tüy bile (a) / Benim kadar hafif değil (b)". Sarma uyak: "Her dakika biraz daha kırılan (a) / Kalbim parçalanmış, yazık, içimde (b) / Artık ızdırap yok, artık içimde (b) / Çöreklenmeyecek her gün bir yılan (a)".

Abdülhak Hamit Tarhan'ın "Validem" şiiri, romantizm akımına aittir. Ayrıca, bu şiir, Batı tarzı şiir anlayışının bir örneği olarak kabul edilir ve Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı'nda "Tarz-ı Garbî" olarak adlandırılan akımın öncülerinden biri olarak Tarhan gösterilir. "Validem", aynı zamanda edebiyatımızın kafiyesiz yazılan ilk şiiridir.

Çapraz uyak, genellikle murabba, şarkı, ilahi ve koşma gibi şiir türlerinde kullanılır. Çapraz uyak kullanılan bazı şiir örnekleri: Rıza Tevfik Bölükbaşı'nın şiiri: > Uçun kuşlar, uçun, özlediğim yurtlara -a > Dağlar mor sümbüllerle donanmıştır şimdi -b > Serin bir dere akıyor ormanların içinde -a > Sarı güller açıyor, dikenler ardında saklı. -b. Yahya Kemal Beyatlı'nın şiiri: > Dün bir tepeden seyreyledim güzel İstanbul’u -a > Gezmediğim, bilmediğim köşesi kalmamış -b > Kurulmuş gönlümde saltanatı sonsuza dek -a > O kentin bir semti bile ömre değer. -b. Faruk Nafiz Çamlıbel'in şiiri: > Başka sanat bilmeyiz, Anadolu’muzdur rehberimiz -a > Söylenmemiş bir destan gibi hep önümüzde durur -b > Arkadaşlar, biz bu yolları yürürken beraber -a > Sana uğurlar olsun, ayrılıyor yolumuz. -b.

Yarım uyakta sadece tek bir ses benzerliği olur. Örneğin, "Çıkmaz mı sahrâdan mânâ, dağlar ile dertleşene" dizelerinde "mânâ" ve "dertleşene" kelimelerinde yalnızca "n" sesi ortak olduğu için bu örnek yarım uyaktır.

Sezai Karakoç'un "Monna Rosa" şiirinde redif ve uyak şu şekilde incelenebilir: Redif. Uyak. Şiirin nazım birimi dörtlük, nazım biçimi ise koşma tarzıdır.

Çapraz uyak, genellikle murabba, şarkı, ilahi ve koşma gibi şiir türlerinde kullanılır. Ayrıca, sone ve triyole gibi Batı edebiyatından alınmış nazım biçimlerinde de kullanılabilir. Çapraz uyak, dört dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan nazım biçimlerinde kullanılır ve abab, cdcd, efef... şeklinde bir uyak düzenine sahiptir. Çapraz uyak, her türlü konuya elverişli bir biçim olduğundan çok kullanılır.

Tam ve zengin uyak arasındaki temel fark, ses benzerliğinin sayısında yatmaktadır: Tam uyak, iki ses benzerliğine dayanır. Zengin uyak, üç veya daha fazla ses benzerliği ile oluşur. Özetle: - Tam uyak: İki ses benzerliği. - Zengin uyak: Üç veya daha fazla ses benzerliği.

Tunç uyak örneklerine aşağıdaki dizeler verilebilir: Kimi solgun, sarışın; kimi ak, kimi kara; Kiminin berisinden görünüyor Ankara. Var gez dağda, kayalıkta, kırda Düş bir çukura, öl, kakırda. Dalgın duyuyor rüzgârın ahengini dal dal, Baktım süzülüp geçti açıktan iki sandal. Yokuşlar kaybolur çıkarız düze Kavuşuruz sonu gelmez gündüze. Derinden ağlarsa bir anam ağlar Ciğerden koparsa yüreği dağlar. Tunç uyak, şiirdeki ses benzerliğinin üçten fazla olduğu durumlarda kullanılır ve genellikle bir sözcük diğer mısradaki sözcüğü kapsar.

Kafiye.net, şiir ve uyak ile ilgili bilgiler sunan bir web sitesidir. Ayrıca, kafiye oluşturma yöntemi gibi bellek destekleyici stratejiler de sitede yer almaktadır. Kafiye.net'in ne işe yaradığı ile ilgili başka bir bilgi bulunamamıştır.

Tam uyakta iki ses benzerliği vardır. Bu ses benzerliği, biri ünlü diğeri ünsüz olmak üzere en az iki harften oluşur.

Düz uyak, şiirlerde birinci ve ikinci dizelerin, üçüncü ve dördüncü dizelerin birbiriyle uyaklı olması ya da dört dizenin tamamının aynı uyak düzeniyle yazılması durumudur. Düz uyak örnekleri: aaab: "Bülbül boşa bağlanmamış gülüne / Kar koy köz olur aşk külüne / Şaşırdım kara bahtımın tahammülüne / Taşa çalsam ezilmez Mihriban". aaaa: "Ak gelin oturmuş taş üstüne / Zülfünü taramış kaşın üstüne / Selam geldi başımın üstüne / Kız alırım seni komam ellere". aaa-b: "Yanarım ağalar, yüreğimde diken / Babamın intikamı belimi büken / Düğün olmadan sabahı beklerken / Seller aktı, gözyaşlarım sular gibi". Düz uyak, beyitlerde her iki dizenin, dörtlüklerde ise genellikle tüm dizelerin aynı sesle bitmesiyle oluşur.

Kafiye (uyak), şiirde mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğine denir. Kafiye çeşitleri: Yarım kafiye: Tek ses/harf benzerliğine dayanan kafiyedir. Tam kafiye: İki ses/harf benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Zengin kafiye: Üç ya da daha çok ses/harf benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Tunç kafiye: Ses/harf benzeşmesinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin biri genellikle diğerini içine alır. Cinaslı kafiye: Anlamları ayrı, fakat yazılış ve okunuşları aynı olan kelime ve kelime gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan kafiyedir. Kafiye şeması, mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeninin çıkarılmasıdır. Redif, dize sonlarında yinelenen aynı görevdeki ekler ya da sözcüklerdir.

Koşma tipi uyak, halk şiiri nazım biçimlerinden koşma, semai, varsağı ve destan gibi türlerde görülen bir uyak düzenidir. Koşma tipi uyak düzeninde: Her dörtlükte ilk üç dize kendi arasında kafiyelidir. Dördüncü dize, ilk dörtlüğün dördüncü dizesiyle kafiyelidir. Çoğu örnekte ilk dörtlükte çapraz kafiye düzeni kullanılır veya birinci ve üçüncü dizeler serbest, ikinci ve dördüncü dizeler kafiyelidir. Örnek bir koşma tipi uyak düzeni: > aaab cccb dddb / abab cccb dddb / xaxa bbba ccca. Örnek bir koşma tipi uyak örneği: > > | Gönlümün yok niyeti > Açılmak için sana > Çektiğim eziyeti > Yüzümden anlaşana > > Ben ki her damla derdim > Deniz olsun dilerdim > İpi elimle verdim > Benliğimi alsana > > Şununla etiketlenmiş: Kafiye (Uyak) ve Redif, Kafiye (Uyak) Düzeni, Kafiye (Uyak) Örgüsü > Koşma tipi uyak, halk edebiyatı geleneğinden beslenen birçok şair tarafından kullanılmıştır.