Tasavvuf

"Er-Riâye" kitabı, Haris el-Muhâsibî tarafından yazılmış olup, tasavvufun en saf dönemlerine ait bir eserdir. Kitapta anlatılan konular şunlardır: - Nefs tezkiyesi: Allah'ın hukukuna riayet etmenin psikolojik metodları. - Kötü huylardan kurtulma: Riyâ, hased, kibir gibi nefsin kötü sıfatlarının incelenmesi ve bunlardan kurtulmanın yolları. - Kuran ve hadislerin önemi: Bu sıfatların kötü olduğunu bildiren ayet ve hadislerin kalbe yerleştirilmesi gerektiği. Ayrıca, eserde üçüncü Hicri asır olan Muhâsibî'nin yaşadığı dönemin tasviri de yer almaktadır.

Himmet, duası makbul bir kuldan dua talep etmek olarak anlaşılır ve bu, salih zat olarak kabul edilen kişilerden istenir. Tasavvufta ise velilerin ve peygamberlerin ruhlarından da himmet (dua) istenebileceği kabul edilir, ancak bu, doğrudan onlardan bir şey beklemek değil, onların Allah katındaki derece ve değerlerinden yararlanmak için bir tevessül olarak değerlendirilir.

“Ne sen var ne ben var bir tane Gaffar” ifadesi, Âşık Veysel’in bir şiirinde geçen ve “vahdet-i vücut” anlayışını yansıtan bir dizedir. Bu dize şu şekilde tamamlanmaktadır: “Göz gezdirdim dört köşeyi aradım Ne sen var ne ben var bir tane Gaffar İstersen dünyayı gez adım adım Ne sen var ne ben var bir tane Gaffar”. Vahdet-i vücut kavramı, tasavvufta “Allah’tan başka varlık yoktur” anlayışının ifadesidir.

"Makalat" adlı eser, Hacı Bektaş Veli tarafından yazılmış ve İslam dininin genel hükümlerini konu alan bir tasavvufî ahlak kitabıdır. Kitapta işlenen ana konular arasında dört kapı ve kırk makam yer alır. Ayrıca, "makale" genel anlamıyla, bir konu hakkında bilgi vermek, bir gerçeği ortaya koymak veya bir düşünceyi savunmak amacıyla yazılan yazılara verilen isimdir.

Adem Kasidesi, Akif Paşa tarafından yazılmış olup, hayattan bıkmış, ümitsiz ve bedbin bir insanın ruh hâlini anlatır. Şiirde işlenen ana temalar şunlardır: 1. Yokluk Özlemi: Şair, varlığı beğenmez ve ondan kurtulmak ister; yokluğu, mutlak bir sükûn ve huzur ülkesi olarak görür. 2. Metafizik ve Felsefi Düşünceler: Varlığın ve ıztırapların yokluğuyla ilgili metafizik ve felsefi fikirler öne sürülür. 3. Sosyal ve Siyasi Hayat: Akif Paşa'nın siyasi hayatta gözden düşmesi ve ağır hastalığı, şiirdeki bedbinliğin ana sebeplerindendir. Ayrıca, şiirde İslami ve tasavvufi hikmetler de yer alır; yokluğun sırrına ermek için varlığın hududunu aşmanın gerekliliği vurgulanır.

Yunus Emre, 1238-1320 yılları arasında Anadolu Selçuklu Devleti'nin dağılmaya başladığı dönemde yaşamış ve şu faaliyetleri gerçekleştirmiştir: 1. Tasavvuf Eğitimi: Uzun bir süre Hacı Bektaş-ı Veli dergahında çile doldurmuş ve dergaha hizmet etmiştir. 2. Şiir ve Edebiyat: Türk tasavvuf edebiyatı sahasında kendine has bir tarzın kurucusu olarak, özgün bir söyleyişle Anadolu'da tekke şiirini yeniden ortaya koymuştur. 3. Toplumsal Katkı: Allah sevgisini, aşk ve güzel ahlakı işleyerek, her türlü batıl inanca karşı gerçek İslam tasavvufunu işlemiş, Türk-İslam birliğinin oluşmasında önemli vazifeler yapmıştır. 4. Seyahatler: Anadolu'nun çeşitli yörelerini, Azerbaycan'ı ve Şam'ı gezmiştir.

Nefs-i emmare, tasavvufi anlayışa göre yedi başlı bir ejderha gibidir çünkü hem çok kuvvetli hem de pek çok yönü olan, çeşitli hileleri ve askerleri olan bir nefistir. Bu benzetme, nefsin zorluklarının ve tehlikelerinin büyüklüğünü ifade etmek için kullanılır.

"Kuşlarla Yolculuk" ifadesi iki farklı bağlamda kullanılabilir: 1. Doğa Tutkunları İçin Macera: Kuşlarla yapılan yolculuklar, doğanın sesini dinlemek, farklı kuş türlerini gözlemlemek ve doğanın içinde huzur bulmak için eşsiz bir deneyim sunar. 2. "Kuşlarla Yolculuk" Dizisi: Bu ifade, Feridüddin Attar'ın "Mantıku't-Tayr" eserinden uyarlanan ve TRT 1'de yayınlanan tasavvufi diziyi de ifade edebilir.

Ayna metaforu, çeşitli din, edebiyat, mitoloji, kültür ve felsefî düşünüş sistemlerinde kullanılan bir metafordur. Tasavvufta ise ayna metaforu, Tanrı, âlem, insan, insan-ı kâmil ve kalp kavramlarını açıklamak üzere kullanılır.

Mesnevi'de kabak, "Kabak Hikayesi" adlı metaforik anlatımda yer almaktadır ve bu hikayede farklı semboller taşımaktadır: 1. Nefs Terbiyesi: Kabak, insan ile nefsi arasında "mesafe" işlevi görerek, kişinin nefsinin zararlarından korunup onun faydalı yönlerinden istifade edebilmesini temsil eder. 2. Mürşidsiz Yola Çıkmanın Sonucu: Hikayedeki kadın, mürşidsiz işe kalkışmayı sembolize eder ve bu durumun nasıl hüsrana dönüştüğünü gösterir. 3. Soyut Anlamların İfadesi: Tasavvuf düşüncesinde metaforlar, soyut anlamları ifade etmek için sıkça kullanılır ve bu bağlamda kabak, aklın isteklerle arana bir kalkan yapmaması durumunu simgeler.

Mevlana şiirlerinde ilahi aşk, manevi zevk ve ayrılık acısı gibi konuları işlemiştir. Ayrıca şiirlerinde şu temalar da öne çıkar: Tasavvuf: Mevlana, tasavvuf düşüncesini şiir sanatıyla birleştirmiş ve bu bağlamda "vahdet-i vücud" ve "aşk" konularını ele almıştır. İnsan sevgisi: Din, dil, ırk ve mezhep farkı gözetmeksizin tüm insanlığı kucaklayan bir sevgi anlayışıyla yazmıştır. Hayatın ögeleri: Dünyadaki yaşam tecrübeleri ve ebediyete dair esrarlı işaretleri işlemiştir.

Sinan Paşa (15. yüzyıl), divan edebiyatı süslü nesir yazarı, kelam ve matematik âlimi, müderris ve devlet adamıdır. Tazarruname ise Sinan Paşa'nın en önemli eseri olup, tasavvufi düşüncelerin işlendiği bir eserdir. Diğer eserleri: - Nasihatname (Maarifname): Ahlaka dair nesir tarzında yazılmış bir eserdir. - Tezkiretü'l-Evliya: Evliyaların hayatları ve kerametlerini anlatan mensur bir eserdir. Sinan Paşa, Fatih Sultan Mehmet'in hocaları arasında yer almış ve 1473'te vezir-i azam olmuştur.

Hulâsatü’l-Hakâyık, Erzurumlu Hâce Muhammed Lutfî’nin (Alvarlı Efe) şiirlerinin derlendiği eserdir. Eserde anlatılan konular arasında şunlar öne çıkmaktadır: Dinî, ilmî, fikrî ve tasavvufî hakikatler. Allah ve Resul sevgisi, ehl-i beyt aşkı. Toplumsal, ahlâkî olaylar ve siyasî baskılar. Ayrıca, eserde Firdevsî, Enverî, Sa’dî, Mevlânâ ve Hâfız-ı Şîrâzî gibi İranlı şairlerin eserlerine de atıfta bulunulmaktadır.

“Aynadaki Yalan” romanı, Necip Fazıl Kısakürek’in kendi yaşamından izler taşıyan bir otobiyografik eserdir. Roman, üniversitede felsefe asistanı olan Naci’nin hayatı etrafında gelişir. Eserde işlenen ana temalar arasında Batı, Batılılaşma, din ve tasavvuf yer alır.

"Alim değilse de ariftir" ifadesi, konuya yeterli bilgisi olmamasına rağmen feraseti ve sağduyusu ile doğru yorum yapıp karar veren kişiler için kullanılır. Arif kelimesi, tasavvufta ise Allah'ın sırları kendisine açılmış olan, manevi gerçekleri gören ve anlayan kimse anlamında kullanılır.

"İnsan ruhunun derinliklerine yolculuk" ve "insan ruhuna yöneliş" ifadeleri benzer kavramları ifade etse de, tam olarak aynı şey değildir. "İnsan ruhunun derinliklerine yolculuk", tasavvufta kişinin kendini keşfetme, ilahi hakikate ulaşma ve içsel huzura erme sürecini ifade eder. "İnsan ruhuna yöneliş" ifadesi ise, Carl Gustav Jung'un "İnsan Ruhuna Yöneliş" adlı eseriyle ilişkili olabilir.

Akşemseddin'in sakalının beyaz olmasının nedeni, yaptığı tasavvufî ibadetler sırasında yüzünün ve sakalının beyazlamasıdır.

Yunus Emre'yi sevmenin birkaç nedeni vardır: 1. Sevgi ve Aşk Anlayışı: Yunus Emre, sevgi ve aşkı en çok dile getiren şairlerden biridir. 2. İnsan Sevgisi: Yunus Emre, tasavvuf yoluyla insana ve insanlığa olan sevgiyi işlemiştir. 3. Şiirlerinin Dili: Yunus Emre, öz Türkçeyi yalın ve veciz bir şekilde kullanarak milli birlik ve beraberliğin harcı olmuştur. 4. Evrensel Mesajları: Yunus Emre'nin şiirleri, yüzyıllar boyunca tüm insanlığı kuşatmış ve evrensel bir dil haline gelmiştir.

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın "Ne İçindeyim Zamanın" şiiri, şairin zaman kavrayışını ve soyut dünyayı nasıl algıladığını anlatır. Şiirde anlatılan ana duygu, huzur bulma isteğidir ve bu duygu tasavvufi bir duyuşla dile getirilmiştir. Şiirin bazı önemli imgeleri ve anlamları: - Rüya: Nesnelerin farklı bir renge büründüğü, belirsiz bir durumu ifade eder. - Değirmen: Zamanın dişlileri arasında tüketilen, derin bir zaman algısını simgeler. - Sarmaşık: Zamanın üç boyutuna da uyan, görünmeyen âlemlerin insanı kuşattığını ifade eden bir imgedir. - Mavi ışık: Huzurun, iki dünyanın sınırında olduğunu ve ölüm çağrışımları yaptığını belirtir. Sonuç olarak, şiir başka bir zamana geçme arzusunu ve bu arzunun yarattığı ruhsal hali anlatır.

Somat ve matbah terimleri, Mevlevilik ve tasavvuf kültüründe farklı anlamlar taşır: 1. Somat: Mevlevilikte "somat", yemek sofrası anlamına gelir. 2. Matbah: "Matbah" ise mutfak demektir ve Mevlevilikte dergâhın en önemli bölümlerinden biridir.