Mecaz

Mecaz ve yan anlam arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Yan anlam, bir kelimenin gerçek anlamından kayarak kazandığı, yeni ve farklı bir anlamdır. Mecaz, bir kelimenin gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak, benzetme yoluyla başka bir anlamda kullanılmasıdır. Bu bağlamda, her yan anlam mecaz olarak kabul edilmez; ancak yan anlam, mecazın bir parçası olarak görülebilir.

Tevriye, birden fazla anlamı olan bir kelimenin, herkesçe bilinen (yakın) anlamında değil de uzak anlamını kastederek kullanılması sanatıdır. Tevriye örnekleri: "Tahir efendi bana kelp demiş / İltifatı bu sözde zahirdir, / Maliki mezhebim benim zira, / İtikadımca kelp tahirdir". "Bir buse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm / Bir nim tebessümle o afet gülüverdi". "Havada yaprağa döndürdü rüzgâr beni". "Aşiyan-ı mürg-i dil zülf-i perişanındadır. / Kande olsam ey peri gönlüm senin yanındadır". "Sarımsak da acı amma evde lazım bir dişi". "Bu kadar letafet çünkü sende var / Beyaz gerdanında bir de ben gerek". "Bâkî kalır sahife-i alemde adımız". "Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar". Tevriyede mecaz yoktur ve iki anlamın da gerçek anlam olması gerekir.

Kinayenin amaçları arasında şunlar yer alır: Övme veya yerme: Kinaye, övmek veya yermek için kullanılabilir. İncelik gösterme ve kibar olma: Kabalığı hafifletmek veya zarif bir şekilde alaya almak için kinaye kullanılabilir. Sitem etme: Kinaye, hafif bir sitem ifade etmek için kullanılabilir. Etkiyi artırma: Manayı güçlendirmek ve anlatımı somutlaştırmak amacıyla kinaye yapılabilir. İsim veya sıfat söylemekten kaçınma: Kinaye, ismi veya sıfatı açıkça söylemekten kaçınmak için de kullanılabilir. Kinayede asıl kastedilen, mecaz anlamdır; ancak gerçek anlamın da anlaşılmasına engel olacak bir ipucu bulunmaz.

Terim ve mecaz anlam arasındaki fark şu şekilde ayırt edilebilir: Terim anlam. Mecaz anlam. Örnekler: "Camdan gözüme ışık yansıdı" cümlesinde "ışık" kelimesi gerçek anlamlıdır. "Şairimiz Türk edebiyatının parlayan ışıklarından biridir" cümlesinde "ışık" kelimesi mecaz anlamlıdır. "Fen Bilgisi dersinde ışık konusu çok önemli bir konudur" cümlesinde "ışık" kelimesi terim anlamlıdır.

Kinayeli bir sözün nasıl anlaşılacağına dair bazı bilgiler şu şekildedir: Kinayeli sözlerde hem gerçek hem de mecaz anlam bulunur, ancak mecaz anlam daha baskındır. Kinayeli sözlerde asıl kastedilen, mecaz anlamdır. Kinayeli sözlerde, ibarenin içinde geçen gerçek anlamdaki unsura “meknî bih”, işaret edilen ve söz içinde geçmeyen unsura da “meknî anh” adı verilir. Kinayeli sözlerde, kelimenin gerçek anlamına baskın gelmesi için, asıl amacın dolaylı olarak alay, ima ve şaka amaçlı işaret edilerek ifade edilmesi gerekir. Kinayeli söz örnekleri şu şekildedir: “Arkadaşın dayısı güçlüdür, halleder.” “Bırak onu, burnu büyük adamdan hayır gelmez.” “Çocukların velvelesi, herkesi ayağa kaldırdı.” “Ne yapsın, ayağı kaydı bir kere.” “Böyle yürürseniz mahalleye yatsıya varırsınız.” “Bu taşı bize dostumuz atıyorsa durup düşünmemiz gerekir.” “Ey benim sarı tamburam, sen ne için inilersin.” Kinayeli sözlerle ilgili daha fazla bilgi için aşağıdaki kaynaklar kullanılabilir: tr.wikipedia.org; dilbilgisi.org; turkedebiyati.org; edebiyatvesanatakademisi.com.

Dolaylama, tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramın, genellikle isim tamlaması veya sıfat tamlaması şeklinde, birden fazla sözcükle anlatılmasıdır. Bazı dolaylama örnekleri: file bekçisi (kaleci); yavru vatan (Kıbrıs); bacasız sanayi (turizm); beyaz cam (televizyon); meşin yuvarlak (top); ölüm meleği (Azrail); derya kuzusu (balık); beyaz altın (pamuk); ormanlar kralı (aslan); ulu önder, büyük kurtarıcı (Atatürk).

Mecaz ve dolaylama arasındaki temel fark, mecazda benzetme amacı güdülmemesi ve anlam ilgisinin bulunmasıdır; dolaylamada ise benzetme amacı vardır. Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması): Bir kelimenin, benzetme amacı olmadan, başka bir kelimenin yerine kullanılmasıdır. Dolaylama: Tek bir kelimeyle ifade edilebilecek bir terimin, birden fazla kelimeyle anlatılmasıdır. Örnekler: Mecaz-ı Mürsel: "Orhan Veli'yi okudum" cümlesinde, Veli ile eseri arasında ilişki vardır, ancak eser kastedilir. Dolaylama: "Beyaz altın" diyerek pamuk kastedilir; burada ekonomik değer ve renk göz önünde bulundurulmuştur.

Hayır, tevriye ve kinaye aynı şey değildir. Kinaye, bir sözcüğün gerçek anlamı yerine, dolaylı ve mecazi bir anlamda kullanılmasıdır. Tevriye ise, anlamı belirsiz ve çok yönlü olan bir sözcüğün, farklı anlamlarıyla birden fazla ifadede kullanılmasıdır. Tevriyede sözcük gerçek anlamı dışında birden fazla anlamda kullanılırken, kinayede sözcük gerçek anlamı dışında tek bir mecazi anlamda kullanılır.

Örtük ileti, dolaylı ya da kapalı anlatımlarla, imgelerle, mecazlar veya söz sanatlarıyla duygu ve düşüncelerin iletildiği ifadelerdir. Örtük iletilerde: Anlam kapalıdır ve yoruma açıktır. Herkes için farklı çağrışımlar ve anlamlar ifade eder. Amaç, sözü güzel ve etkili söylemektir. Örtük ileti, özellikle edebi metinlerde kullanılır.

Anafor kelimesi, farklı anlamlara gelebilir: Coğrafya terimi. Karmakarışık durum. Yolsuzluk yapılarak elde edilen şey. Anafor kelimesi, Eski Yunanca kökenlidir.

Mecaz anlam, bir kelimenin gerçek anlamının dışında, daha çok soyut olarak kullanılmasıdır. 4. sınıf düzeyinde mecaz anlam şu örneklerle açıklanabilir: "Tiyatroya gidemeyince aldığımız biletlerimiz yandı" cümlesinde "yanmak" fiili geçerliliğini yitirmek anlamında kullanılmıştır. "Yeni gelen öğretmen sığ biri" cümlesinde "sığ" kelimesi, öğretmenin yeterli yetkinlik ve bilgiye sahip olmadığını anlatmak için kullanılmıştır. "Kırdığın cevizler sonunu getirdi" cümlesinde "ceviz kırmak" deyimi, yapılan hataları belirtmek için kullanılmıştır. Mecaz anlam, söze güzellik, canlılık ve güç katmak amacıyla kullanılır.

Mecaz anlamda kullanılan bazı kelimeler: Tabağında ne varsa yalayıp yuttu. Telefonla konuştuktan sonra ateş püskürüyordu. Yeni yönetici çok sığ bir konuşma yaptı. Yıllardır senin kırdığın ceviz kırkı aştı. Bugün benim ciğerim yandı. Ortalıkta savaş kokusu vardı. Olaylara karşı kör ve sağırdır. Boş sözlerle beni oyalamayın.

Çözülmek kelimesi, Türk Dil Kurumu'na göre beş farklı anlama gelir: 1. Çözme işine konu olmak. 2. Gevşeyip yumuşamak, erimeye başlamak. 3. Birliğini, beraberliğini yitirmek, dağılmak, parçalanmak. 4. Gevşemek, güçsüz kalmak. 5. Dağılmak, çökmek.

Hazan, sonbahar demektir. Hazan-dîde ise "sonbahar görmüş", "yaprakları solmuş ve sararmış" anlamlarına gelir. Ayrıca, hazan-dîde şu anlamlara da gelebilir: Hazan-gâh. Hazan-likā. Hazan-nümâ. Hazan-resîde. Hazânistan.

"Gönül Dağı" ifadesinde "so" kelimesi yer almamaktadır. "Gönül Dağı" terimi, mecazi olarak insanın iç dünyasındaki büyük üzüntü ve acıları ifade etmek için kullanılır.

Evet, "dem vurmak" mecazdır. "Dem vurmak" deyimi, bir konu hakkında konuşmak, o konuya atıfta bulunmak anlamına gelir. Ayrıca, dost meclisinde uzun uzun dertleşmek veya bir şeyin bahsini açmak, bir konuyu gündeme getirmek ya da birine danışmak anlamlarında da kullanılır.

MEC kısaltmasının açılımlarından bazıları şunlardır: Mobile Edge Computing (mobil uç bilişim), bir ağ mimarisi; Mountain Equipment Co-Op (dağ ekipmanları kooperatifi), Kanada merkezli bir dış mekan ekipmanları perakende şirketi; Minimum Essential Coverage (asgari temel teminat), sigorta terimi; Member of the Executive Council (yürütme konseyi üyesi), Güney Afrika'da bir pozisyon; Mucoepidermoid Carcinoma (mukoepidermoid karsinom), bir tür kanser. MEC kısaltmasının açılımı, kullanıldığı bağlama göre değişiklik gösterebilir.

Ukde, Türkçede "içte kalan, çözülemeyen, tamamlanamayan şey" anlamına gelir. Ukde kelimesinin bazı kullanım alanları: Kişisel konular: "Onunla olan konuşmamdaki ukdem hâlâ kalbimde". Eğitim veya bilgi ile ilgili konular: "Bu konudaki ukdem, soruyu tam olarak anlayamamamdır". Edebiyat ve günlük hayat: Şiirde ve günlük konuşmalarda sıklıkla kullanılır. Ukde kelimesi, ayrıca düğüm ve mesele, meşakkat gibi anlamlarda da kullanılabilir.

Mecaz-ı mürsel (ad aktarması) örnekleri: Parça-bütün ilgisi: "Üniversitedeki kürsüsünde yıllarca çalıştı". İç-dış ilgisi: "Anne, çamaşır kazanı kaynadı, gel!". Sanatçı-eser ilgisi: "Pikapta Münir Nurettin dönüyordu". Yer, yön, bölge, çağ-insan ilgisi: "Dünya uyanıkken uyumak maskaralıktır". Soyut-somut ilgisi: "Gençlik; kafası ve yüreğiyle toplumun güvencesidir". Örnekler: "Her sabah bir kase içerim" (asıl kastedilen: bir kase çorba). "Sobayı yaktım" (asıl kastedilen: sobanın içindeki odunları yakmak). "Dün Ömer Seyfettin'i okudum" (asıl kastedilen: Ömer Seyfettin'in bir kitabını okumak).

"Sulu" kelimesi farklı bağlamlarda çeşitli anlamlar taşıyabilir: Suyu olan, içinde su bulunan, koyu karşıtı. Suyu çok olan. İçine su katılmış, sulandırılmış olan. Yersiz şakalar yapan, söz ve davranışları ile çevresini tedirgin eden veya kadınlara hoş olmayan iltifatlarda bulunan kimse. Sarhoş. Geliştirilmiş veya güçlendirilmiş. Taze veya yüksek kaliteli. Gayri resmi veya gündelik.