Gazel

Edebiyatta makta beyti, gazel veya kasidelerin son beyti anlamına gelir. Bu beyit, aynı zamanda şairin adının veya mahlasının geçtiği yer olduğu için "mahlas beyti" olarak da adlandırılır. Ayrıca, bir şiirin en güzel beyti olarak kabul edildiğinde "Hüsn-i Makta" terimi kullanılır.

Gazelin amacı, genellikle aşk, güzellik, şarap, ayrılık gibi lirik konuları işlemektir. Gazeller, işledikleri konulara göre farklı isimlerle anılır: Âşıkane gazel: Aşk, acı ve mutluluk gibi içli duyguların dile getirildiği gazeller. Rindane gazel: İçki, yaşama boş verme, yaşamdan zevk alma gibi konuların işlendiği gazeller. Şuhane gazel: Sevgi, aşk ve zevklerin çapkın bir dil ile ifade edildiği gazeller. Sûfiyâne veya ârifâne gazel: Tasavvufi konuların işlendiği gazeller. Hikemi gazel: Özlü söz içeren ve hayat dersi veren gazeller.

Gazelde kasideden daha az övgü olmasının nedeni, gazellerin genellikle aşk, güzellik ve içki gibi konuları işlerken; kasidelerin din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılmış olmasıdır. Gazellerde övgü, genellikle sevgiliye yönelik duygusal ifadeler şeklinde yer alır.

"Yok mudur" redifli gazel, Hoca Dehhânî'ye aittir. Ayrıca, "yok" ve "yokdur" redifli gazeller, 17. yüzyıl şairi Nâbî'ye aittir.

Arpaeminizâde Mustafa Sâmî'nin Dîvân-ı Sâmî adlı eserinde 149 gazel, 16 rubai, 6 şarkı, 2 müseddes, 2 terkib-i bend, 6 mesnevî, 5'i Farsça 128 matla, 5'i Farsça 13 müfred bulunmaktadır. Ayrıca, 35 kaside (6'sı tarih), 41 kıt'a-i kebire (hepsi tarih) ve 9 nazm yer almaktadır. Toplamda 355 şiir bulunmaktadır.

Fuzûlî, kaside, gazel, mesnevi ve kıt’a gibi çeşitli nazım şekillerini kullanmıştır. Kaside: Farsça Dîvân’ında 49 kaside bulunmaktadır. Gazel: Türkçe ve Farsça dîvânlarında toplam 410 gazel yer almaktadır. Mesnevi: Beng ü Bade, Sehhat o Maraz ve Rind ü Zahid gibi eserler mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Kıt’a: Dîvânlarında 46 kıt’a bulunmaktadır. Ayrıca, Fuzûlî'nin şiirlerinde musammat nazım şekli de görülmektedir.

"Görmüşüz" redifli gazel, 17. yüzyılda yaşamış olan Nâbî'ye aittir. Bu gazele, Nâbî'nin yanı sıra birçok şair tarafından nazire ve tahmis yazılmıştır, bunlar arasında Fâzıl, Fennî, Garîbî, Halîm, Hanîf, Harâbî, Haşmet, Hâtem, Hevâyî, Mâhir-Seyyid, Muhyî, Neylî, Nûrî, Râsih, Su’ûd, Tâhir, Tırsî ve Yahya Kemal bulunmaktadır.

Nedim, özellikle gazel ve kasideleriyle meşhurdur. Meşhur eserlerinden bazıları: Divan. "Sahaifü'l-Ahbar" ve "Aynî Tarihi" (çeviri). Nedim, şiirlerinde İstanbul hayatından sahneler sunması ve günlük dilden gelen deyimlere yer vermesiyle de tanınır.

Kibar gazel, şûhâne gazel olarak adlandırılır ve kadınların, kadın güzelliğinin, aşk duygusunun somut ve soyut zevklerinin zarif ve çapkınca bir biçimde işlendiği gazel türüdür. Bu tür gazellerin en iyi örneklerini 18. yüzyıl sanatçısı Nedim vermiştir, bu yüzden "Nedimâne gazel" olarak da adlandırılır.

Gazelin halk edebiyatındaki karşılığı koşmadır. Koşma, gazel gibi aşk, ayrılık, sevgi, hasret, ölüm, tabiat gibi lirik konuların işlendiği bir şiir türüdür.

Ahmet Paşa, gazel ve kaside türlerinde başarılı eserler yazmış, ayrıca şarkı ve murabba gibi formlarda da olgun örnekler vermiştir. Gazel: Osmanlı edebiyatının usta şairlerinden biri olarak kabul edilir. Kaside: Özellikle Fatih Sultan Mehmet döneminde kaside alanında en başarılı isimlerden biri olmuştur. Şarkı ve Murabba: Beşeri aşk ve din dışı konuları işleyen şarkılar ve murabbalar yazmıştır. Ahmet Paşa, dinî ve tasavvufî konulara rağbet göstermemiştir.

Divan şiirinde birçok gazel türü bulunmaktadır. İşte bazı örnekler: Âşıkane Gazel: Aşk, acı ve mutluluk gibi duyguları işleyen gazeller. Rindâne Gazel: Yaşamdan zevk alma felsefesini anlatan gazeller. Şûhâne Gazel: Kadın güzelliği ve aşk zevklerini zarif bir şekilde işleyen gazeller. Hikemi Gazel: Ahlak ve edeple ilgili öğütler veren gazeller. Sofiyâne Gazel: Tasavvuf ve din konularını işleyen gazeller. Musammat Gazel: İç kafiye kullanılarak yazılan gazeller. Mülemma Gazel: İki veya daha fazla dille yazılan gazeller. Bu türlerin dışında da birçok farklı gazel türü bulunmaktadır.

Gazeli diğer nazım biçimlerinden ayıran bazı özellikler: Nazım birimi: Gazel, beyit denilen ikili dizelerden oluşur. Beyit sayısı: Genellikle 5 ile 15 beyit arasında değişir; 5 beyitten az olan gazeller "gazel-i nâ-tamâm", 15 beyitten uzun olanlar ise "gazel-i mutavvel" olarak adlandırılır. Kafiye düzeni: Kafiye şeması aa, ba, ca, da, ea şeklindedir. Konu birliği: Gazelin tüm beyitlerinde aynı konu işlenebilir, bu durumda "yek-ahenk gazel" olarak adlandırılır. En güzel beyit: Gazelde en güzel beyte "beytü'l-gazel" veya "şah beyit" denir. İlk beyit: İlk beytin kendi içinde kafiyeli olmasına "matla", sonraki beyitlerin ikinci dizelerinin ilk beyitle kafiyeli olmasına ise "hüsn-i matla" denir. Konu: Genellikle aşk, güzellik, şarap gibi lirik konular işlenir. Aruz ölçüsü: Aruz ölçüsüyle yazılır. Bestelenme: Gazeller eskiden bestelenerek okunurdu, özellikle bestelenmek için yazılmış gazeller de vardır.

Gazelde 5 dörtlük kuralı yoktur. Gazel, genellikle 5 ile 15 beyit arasında değişen bir nazım biçimidir. Gazelin kafiye düzeni ise aa, ba, ca, da, ea şeklindedir.

Şirazlı Sadi (Sa'dî-i Şîrâzî), özellikle Gülistan ve Bostan adlı eserleriyle meşhurdur. Gülistan: Düz yazı ile şiirin bir arada bulunduğu, ahlak ve terbiye üzerine sekiz bölümden oluşan bir eserdir. Bostan: Didaktik öykülerden oluşan bir mesnevidir. Ayrıca, Sadi'nin birçok gazeli de ünlüdür.

Nedim, şarkı, gazel ve kaside türlerinde eserler vermiştir. Nedim, Türk edebiyatında “şarkı” denince akla gelen ilk şairdir.

"Şiire Gazele", klasik Türk müziğinin özgün eserlerinden biridir ve derin bir aşk, özlem ve hüzün temalarını işler. Gazel ise Arap edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir şiir türüdür. "Şiire Gazele"deki sözler, sevgiliye duyulan büyük bir özlem ve sevgiyi anlatırken, bu aşkın ulaşılması zor bir yanını da vurgular.

Gazelin ilk beytinin kafiyeli olmasının sebebi, gazelin nazım biçimi ile ilgilidir. Gazel, ilk beyti kendi arasında kafiyeli olmak üzere genellikle beş ile dokuz beyit arasında yazılan bir nazım biçimidir. Gazelin kafiye düzeni (örgüsü) ise şu şekildedir: aa; ba; ca; da; ea; fa. Bu nedenle, gazelin ilk beyti, kendi içinde kafiyeli olmak zorundadır.

"Oyunlarda rindane olmak" ifadesinin ne anlama geldiğine dair bilgi bulunamadı. Ancak, "rindane" kelimesinin anlamı hakkında bilgi verilebilir. Rindane, Farsça kökenli bir kelime olup "rintçe", "rint gibi", "rinde yakışır biçimde" anlamlarına gelir. "Rindane olmak" ifadesi, softalığa karşı dini hoşgörü ve tevazu sahibi, arif kişiler gibi davranmak anlamına gelebilir. "Rindane" kelimesi, genellikle eğlence ve keyifli zaman geçirme anlamında da kullanılır.

Divan edebiyatında en çok kullanılan gazel türü âşıkane gazeldir. Âşıkane gazeller, aşk duygusunun hissettirdiği mutluluk, acı, sevgili ve çekilen ıstırapların, kavuşma arzusunun dile getirildiği gazellerdir. Divan edebiyatında en çok kullanılan ikinci gazel türü ise rindane gazeldir. Divan edebiyatında kullanılan diğer gazel türleri arasında şuhane gazel, hikemi gazel, sofiyane gazel, mesel-âmiz gazel, musarra / müselles gazel, mülemma gazel, müşterek gazel, mütekerrir gazel, muvahhaş gazel ve musammat gazel bulunur.