Epistemoloji

Felsefede doğru veya yanlış olarak değerlendirilebilecek tek bir felsefe yoktur, çünkü felsefe, farklı bakış açılarına ve tartışmalara açık bir alandır. Felsefenin bazı ana dalları ve alt dalları şunlardır: Metafizik: Varlığın ve gerçekliğin doğasını inceler. Epistemoloji: Bilgi ve inancın doğasını araştırır. Etik (Ahlak Felsefesi): Ahlakın doğasını ve doğru davranış ölçütlerini inceler. Mantık: Doğru akıl yürütmenin kurallarını araştırır. Ayrıca, felsefenin içinde yer alan ve farklı bakış açılarını temsil eden çeşitli teoriler ve yaklaşımlar da bulunmaktadır, örneğin: Deontoloji: Ahlaki iyilik ve kötülüğün, sonuçların değil, ahlaki yükümlülüklerin belirlediğini savunur. Faydacılık: İyi olan veya yapılması gereken eylemin, en çok refahı artıracak eylem olduğunu öne sürer. Entelektüalizm: Bilgi sahibi olmanın, iyi ve erdemli bir davranış için yeterli bir ölçüt olduğunu savunur. Volontarizm (İradecilik): İyi ve erdemli bir davranış için bilgiden ayrı bir iradi sürecin gerektiğini öne sürer.

Görüngücülük, gerçek olanın yalnızca görüngüler olduğunu öne sürer ve bu görüngülerin arkasında "kendinde şey"in varlığını yadsır. Başlıca savunucuları: Renouvier; Shadworth; Hodgson. Görüngücülüğün diğer görüşleri: Eleştirel görüngücülük: Görüngülerin arkasında "kendinde şey"in bulunduğunu, ancak insanın bunun bilgisine erişemeyeceğini savunur. Öznel görüngücülük: Yalnızca bilinç içeriklerinin var olduğunu ve bunların da ancak öznel olarak temellendirilebileceğini, dış dünyada bunlara karşılık olacak nesnel bir gerçeklik olmadığını ileri sürer. Görüngücülüğün temel fikirleri: Varlıkbilimsel yorum: Öznel idealizme yakın bir duruş sergiler ve fiziksel bir dış dünyanın olmadığını savunur. Algının önemi: Bir nesnenin var olmasının gerekli ve yeterli koşulu, o nesnenin algılanabilir olmasıdır. Duyu verileri: Fiziksel nesneler, duyu verilerinden oluşan mantıksal yapılardır.

Wittgenstein, Kant'ı iki ana konuda eleştirmiştir: 1. Sentetik apriori yargılar: Kant, metafiziğin mümkün olduğunu savunmak için sentetik apriori yargıların varlığını öne sürmüştü. 2. Dilin sınırları: Kant, bilginin sınırlarını aklın yetileriyle çizerken, Wittgenstein dilin sınırları aracılığıyla düşünceye sınır çizmiştir. Wittgenstein, mantığın sınırlarına vurgu yaparak, mantığın alanının mantıksal uzay içinde ortaya çıkan olgu bağlamları ile sınırlı olduğunu, mantıksal form, felsefe, estetik ve etik gibi kavramların ise mantıksal önermelerle ifade edilemeyeceğini savunmuştur.

Epistemik, "bilgiye ve öğrenmeye dayalı" anlamına gelir. Bu terim, aynı zamanda şu anlamlara da gelebilir: hakikatle ilgili; bilişsel; epistemolojiye dair; epistemoloji ile ilgili; epistemolojiye ait. Epistemik kelimesinin kullanıldığı bazı alanlar: epistemik mantık; epistemik model; epistemik topluluk; epistemik belirsizlik; epistemik gerekçelendirme.

Husserl ve Heidegger arasındaki bazı farklar şunlardır: Felsefi Yaklaşım: Husserl, fenomenolojiyi kesin bilim projesi çerçevesinde ele alırken, Heidegger varlık üzerine odaklanır. Zaman Kavramı: Husserl zamanı, bilinçle ilişkili olarak kesin bilim projesi içinde değerlendirirken, Heidegger zamanı varlığın anlamı bağlamında yorumlar. Özne-Nesne İlişkisi: Husserl'de özne ve nesne ayrımı daha belirginken, Heidegger öznenin çevresini dikkate alarak analiz yapması gerektiğini savunur. Epoché Anlayışı: Heidegger, Husserl'in epoché anlayışını dönüştürerek, gizlenmenin ve açığa çıkmanın şeylerin kökensel hareketinden kaynaklandığını iddia eder. Politik Görüşler: Heidegger, Nazi sempatizanı olarak bilinirken, Husserl bir Yahudi'dir.

Murat Baç'ın "Çağdaş Epistemolojiye Giriş" kitabı 282 sayfadır. İnsan Yayınları tarafından basılan bu kitap, çağdaş epistemolojinin temel ilgileri doğrultusunda düzenlenmiş üç ana bölüm ve epistemolojinin tarihsel serüveni üzerine bir giriş bölümünden oluşmaktadır.

Rölativist kuram, rölativizm (görecilik) olarak bilinen felsefi akımın temel öğretilerini benimseyen bir yaklaşımdır. Rölativizm, bilgi, gerçeklik, değerler ve ahlaki standartlar gibi konularda mutlak ve evrensel doğruların var olmadığını savunan bir görüştür. Rölativist kuramın bazı temel özellikleri: Bağlama önem verme. Değer çeşitliliğini kabul etme. Evrensel değerlere kuşku ile bakma. Görecelilik ilkesini savunma. Empati ve tolerans.

Sonsuz regresyon sorunu, bir konuyu açıklarken kullanılan sebebin de aslında açıklanması gereken bir olgu olması ve bu silsilenin sonsuz şekilde devam etmesi durumudur. Örneğin, Stephen Hawking'in "Zamanın Kısa Tarihi" kitabına başlangıç olarak, evrenin yaşını, büyüklüğünü ve güzelliğini açıklamaya çalışırken, "dünya, dev bir kaplumbağanın sırtında duran düz bir tepsi" benzetmesi yapan bir bilim insanını anlatan anekdot, bu durumu esprili bir şekilde ifade eder.

Sentetik a priori, Immanuel Kant'ın felsefeye kazandırdığı bir kavram olup, saf görü ile empirik görünün birlikte çalışması sonucunda ortaya çıkan bilgi türüdür. A priori olması, deneyime dayanmaksızın zorunlu ve kesin bilgiyi ifade eder. Sentetik olması, doğruluğunun içerdiği kavramların tanımlarına dayanamaması bakımından ek bilgi veren niteliğe sahip olduğu anlamına gelir. Sentetik a priori bilgilere örnek olarak Kant, matematiğin, geometrinin ve metafiziğin önermelerini ileri sürmüştür. Kant'a göre aklımız, belirli birleştirme işlemlerinin sonucunda dış dünyadaki görüngüleri çeşitlilikten arındırıp düzenleyerek deneyim kazanır. Sentetik a priori kavramı, Kant'tan sonraki felsefeciler tarafından eleştirilmiş olup yirminci yüzyılın başında neredeyse tamamen reddedilmiştir.

Fârâbî'nin bilgi kuramı, bilgiyi psikolojinin bir parçası olarak görür çünkü bilgi, insan zihninde ve çeşitli psikolojik-fizyolojik süreçler içerisinde gerçekleşen bir olgudur. Fârâbî'nin bilgi kuramının bazı temel unsurları: Suret: Varlık ile düşünceyi ilişkiye sokan şey surettir. İlk bilgiler: Faal akıl tarafından insana verilen, kesin ve zorunlu olan temel hakikat önermeleridir. Akıl türleri: Fârâbî'ye göre akıl, amelî (pratik) ve nazarî (teorik) olarak ikiye ayrılır. Kesin bilgi: Fârâbî, kesin bilgiyi, "bütün zamanlarda kesin olan doğru bilgi" olarak tanımlar. Fârâbî'ye göre bilginin kesinliği, tasavvurî (kavramsal) bilgide değil, tasdikî (yargısal) bilgide söz konusudur.

İlk Felsefe Üzerine Meditasyonlar, René Descartes'ın altı meditasyondan oluşan eseridir ve bilgi için sağlam temeller bulmayı amaçlar. Meditasyonların konuları: Birinci Meditasyon: Şüphe duyulabilecek şeyler. İkinci Meditasyon: İnsan zihninin doğası ve düşünmenin varlığı. Üçüncü Meditasyon: Tanrı'nın varlığı. Dördüncü Meditasyon: Doğru ve yanlış. Beşinci Meditasyon: Maddi şeylerin özü ve Tanrı'nın varlığı. Altıncı Meditasyon: Maddi şeylerin varlığı ve zihin ile beden arasındaki ayrım. Descartes, bu eserde eski önyargıları silip süpürmeyi ve şüphenin artık mümkün olmadığı bazı şeylerle yeniden başlamayı hedefler.

Epistemoloji (bilgi felsefesi) ile ilgili PDF dosyalarına şu sitelerden ulaşılabilir: academia.edu. researchgate.net. acikders.ankara.edu.tr. dergipark.org.tr. core.ac.uk.

Ontoloji ve epistemolojinin ayrılamaz olmasının nedeni, ikisinin de "bilgi ile gerçek" ve "bilen ile bilinen" arasındaki ilişkiyi çözmeye çalışmasıdır. Ontoloji, "varlık"ı anlamaya çalışır ve "vücud ve mevcud"u araştırır. Epistemoloji, bu varlığın insan tarafından algılanıp bilinmesinden sonra elde edilen "bilgi ve haber"in mahiyet ve özelliklerini inceler; "ilim ve malûm"u araştırır. Bu iki disiplin, "varlık" ve "bilgi" arasındaki boşluğu kapatmayı hedefler.

Çağdaş epistemoloji, bilgi ve gerekçelendirilmiş inanç üzerine odaklanan bir araştırma alanıdır. Bazı çağdaş epistemoloji yaklaşımları: Bağdaşımcılık (coherentism). İçselcilik (internalism). Dışsalcılık (externalism). Pragmatizm. Çağdaş epistemolojinin temel soruları: Bilgi nedir? Bilginin kaynağı nedir? Bilginin değeri nedir? Doğru bilgi var mıdır? Bilginin sınırı nedir? Bilginin yöntemi nedir? İnsan neyi bilebilir?

Epirizm, aynı zamanda deneycilik veya ampirizm olarak da bilinen, bilginin duyular ve deneyimler yoluyla elde edildiğini savunan felsefi bir görüştür. Bu akıma göre, insan zihni doğuştan boş bir levha (tabula rasa) gibidir ve zamanla bu levha dolar, kişi deneyimleriyle bilgi sahibi olur. Epirizm, 17. ve 18. yüzyıllarda İngiliz Okulu tarafından bir metodoloji haline getirilmiş ve John Locke, George Berkeley, David Hume gibi düşünürler tarafından savunulmuştur.

Cicero'nun felsefesi, farklı ekollerden etkilenmiş eklektik bir yapıya sahiptir. Başlıca felsefi görüşleri: Doğal hukuk: Cicero, yasaların kaynağını ortak akıl olan akılda bulur. Yönetim anlayışı: Cicero, monarşinin özünü yurttaş sevgisine, aristokrasinin özünü bilgeliğe, demokrasinin özünü ise özgürlüğe dayandırır. Ahlak anlayışı: Cicero, mutluluğu bildiklerimizi uygulamakla ilişkilendirir ve ahlaki hayatın temelini bu şekilde tanımlar. Tutkular: Cicero, tutkuları tüm kötülüklerin kaynağı olarak tanımlar. Cicero, aynı zamanda Yunan felsefesini Roma toplumuna tanıtmış ve ahlak, siyaset, retorik üzerine yazdığı eserlerle Batı düşüncesi üzerinde kalıcı bir etki bırakmıştır.

Sosyal epistemologlar ve formel epistemologlar arasındaki temel farklar şunlardır: Odak Noktaları: Sosyal epistemoloji, bilginin sosyal bir süreçte elde edildiğini ve sosyal bir üretim olduğunu savunur. Formel epistemoloji, bireysel epistemolojiye dayanır ve genellikle bireysel bilişsel yetiler aracılığıyla soruların nasıl makul bir şekilde ele alınabileceğini inceler. Yöntemleri: Sosyal epistemoloji, sosyal faktörlerin ve pratiklerin, doğruluk ve epistemik amaçlara etkisini araştırır. Formel epistemoloji, kanıta dayalı yöntemler kullanır ve rasyonellik gibi ideal inanç yaratma problemlerine odaklanır. Amaçları: Sosyal epistemoloji, grupların veya kolektif faillerin doğruyu nasıl bulabileceğini ve bilgi edinme süreçlerini inceler. Formel epistemoloji, gerekçelendirilmiş inançların ve rasyonel inançların nasıl oluşturulduğunu anlamaya çalışır.

Formal epistemoloji, epistemolojik konuları modellemek ve akıl yürütmek için karar teorisi, mantık, olasılık teorisi ve hesaplanabilirlik teorisinden resmi yöntemleri kullanan bir felsefe dalıdır. Bu alan, geleneksel epistemolojiden farklı olarak, belirsizlik, tümevarım ve inanç revizyonu gibi konulara daha fazla odaklanır. Bazı formal epistemoloji konuları: ampliatif çıkarım (tümevarımsal mantık dahil); inanç revizyonu teorisi; oyun teorisi ve karar teorisi; algoritmik öğrenme teorisi (hesaplamalı epistemoloji); inanç ve belirsizlik gibi epistemik durumların resmi modelleri; tutarlılık ve onaylama resmi teorileri; olasılık ve istatistik temelleri. Formal epistemoloji, felsefe, bilgisayar bilimi, ekonomi ve istatistik gibi çeşitli akademik alanları kapsar.

İzafilik felsefesi, bir şeyin kendi başına değil, başka bir şeye bağlı olarak anlam kazanması ve mutlak, değişmez olmaması durumunu ifade eder. İzafilik felsefesinin bazı alanları: Bilgi felsefesi: Bilgi izafi ise, herkes için doğru olmayabilir; geçerliliği belirli bir çerçeveye veya modele dayanır. Ahlak ve değerler: Ahlaki doğrular ve yanlışlar kültürel, toplumsal veya bireysel tercihlere göre değişir. Gerçeklik ve metafizik: Gerçeklik izafi ise, "gerçek olan"ın cevabı kişiden kişiye değişebilir; örneğin, bir masanın rengi veya anlamı kişisel deneyimlere göre farklılık gösterebilir.

David Hume'a göre fenomenlerden hareketle hiçbir numenal gerçeklik kanıtlanamaz çünkü tüm bilgiler izlenimlerden kaynaklanır ve bu izlenimler, dış dünyadaki nesnelerin nitelik ve niceliklerinin zihinde bir araya gelmiş hali olarak tanımlanır. Hume, idelerin izlenimlere bağlı olduğunu ve bir ideanın temellendirilebilmesi için ona karşılık gelen bir izlenim olup olmadığının araştırılması gerektiğini savunur. Öznenin bir dizi duyum ve düşüncenin ardışıklığı olarak düşünülmesi, benzer bir şekilde, insanın varlık yapısının, deneyim ve algıların ardışıklığı ile bilinmesiyle ilişkilidir. Bu nedenle, çiçek çeşitli niteliklerin bir toplamı ise, öznenin de çeşitli duyum ve düşüncelerin bir ardışıklığı olarak düşünülmesi, Hume'un fenomenal ve numenal gerçeklik ayrımını ve bilgi anlayışını yansıtır.