Aydınlanma

Mehmet Barış Albayrak'ın "Aydınlanma Nedir?" kitabı, Immanuel Kant'ın "Aydınlanma Nedir?" makalesi başta olmak üzere, bu soruya çeşitli şekillerde temas etmiş veya cevap vermiş Erhard, Hamann, Herder, Lessing, Mendelssohn, Riem, Schiller, Wieland gibi önemli Alman düşünürlerin görüşlerinin bir derlemesidir. Kitap, Kant veya aydınlanma felsefesinin yanı sıra siyaset ve tarih gibi disiplinlerde araştırma yapan her okur için temel bir kaynaktır. "Aydınlanma Nedir?" kitabı, Albaraka Yayınları tarafından 2022 yılında yayımlanmıştır. Bazı satış siteleri: amazon.com.tr; trendyol.com.

Immanuel Kant'ın "Aklını kendin kullanma cesaretini göster" sözü, 18-19. yüzyıl felsefesine şu şekillerde etki etmiştir: Aydınlanma hareketine katkı: Bu söz, Kant'ın aydınlanma düşüncesine önemli bir katkıda bulunmuş ve bu düşünceyi benimsemeyi hedefleyen bir çağrı olmuştur. Aklın öneminin vurgulanması: Söz, aklın önemini vurgulamış ve insanların bilgiye ve gerçeğe ulaşmayı hedefleyen bir düşünce tarzını benimsemelerine yönelik bir çağrı olmuştur. Sorgulama ve araştırmanın teşviki: İnsanları kendi düşüncelerini ve fikirlerini sorgulamaya ve araştırmaya yönlendirmiştir. Bireysel özgürlüğün desteklenmesi: Düşünce özgürlüğünün desteklenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu etkiler, 18-19. yüzyıl felsefesinde akıl çağını başlatmış ve bireysel aydınlanmayı ön plana çıkarmıştır.

Antropolojik düşüncenin tarihi, Aydınlanma Çağı'na kadar uzanır. Önemli kilometre taşları: 15-17. yüzyıllar: Avrupa'da Keşifler Çağı ile birlikte, yeni kıtaların ve yerli halkların keşfedilmesi, antropolojik düşüncenin başlamasına zemin hazırladı. Antik çağlar: Herodot ve Strabon gibi düşünürler, toplum yaşantısı üzerine gözlemler yapmış ve antropolojik sorular sormuşlardır. 19. yüzyıl: Evrimcilik ve ünilinealizm (tüm toplulukların tek bir evrimsel süreçten geçtiği fikri) hakimdir. 20. yüzyıl: 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çatışmacı kuramlar ön plana çıkmıştır. Günümüzde antropoloji, sosyal/kültürel, fizik, dil bilimsel ve arkeolojik antropoloji gibi farklı dallara ayrılmıştır.

Betül Çotuksöken, belirli bir felsefi akıma mensup olmaktan ziyade, Ortaçağ felsefesi ve bu dönemin dil ve mantık filozofları üzerine çalışmalarıyla tanınan bir felsefecidir. Çotuksöken, "özcü" (essensiyalist) tutuma karşıt nitelikli, "adcı" (nominalist) varlık anlayışını savunmaktadır.

Aydınlanma Çağı'nın başlıca nedenleri şunlardır: Rönesans ve Reform hareketleri. Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesi. Bilimsel gelişmeler ve keşifler. Hümanizm akımı. Protestan Reformu. Aydınlanma Çağı, 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Almanya'da başlamış ve kısa sürede Fransa'ya ulaşarak tüm Avrupa'da etkili olmuştur.

Ulus bilinci, tarihsel olarak farklı dönemlerde çeşitli faktörlerle oluşturulmuştur. Ortaçağ ve öncesi: Ortaçağ'da "nationes" kavramı, coğrafi ve kültürel benzerliklere dayalı olarak, üniversite öğrencileri veya ticaret yerleşimleri gibi toplulukları tanımlamak için kullanılmıştır. 19. ve 20. yüzyıl: Ulus-devletlerin ortaya çıkışı, Aydınlanma, Fransız Devrimi ve Endüstri Devrimi ile ilişkilendirilir. Türkiye'de: Türkiye'de ulus bilinci, Osmanlı'nın yıkıntıları üzerinde yeni bir devlet kurulması ve bu devletin halkı uluslaştırmaya çalışmasıyla oluşmuştur. Özetle, ulus bilinci, özellikle 19. ve 20. yüzyıllarda yoğun bir şekilde şekillenmiş, ancak kökleri daha eski dönemlere dayanmaktadır.

Aydınlanmanın ilk ve son temsilcileri olarak kabul edilen belirli isimler bulunmamaktadır. Ancak, Aydınlanmanın ilk temsilcileri arasında genellikle René Descartes ve Gottfried Wilhelm Leibniz kabul edilir. Aydınlanmanın son temsilcileri olarak ise belirli bir isim vermek zor olsa da, Immanuel Kant, Jean-Jacques Rousseau ve Voltaire gibi düşünürler bu dönemin önemli figürleri arasında yer alır. Aydınlanma Çağı, 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa'da akıl ve bilim odaklı düşünsel bir hareket olarak ortaya çıkmıştır.

Immanuel Kant'ın "Aydınlanma Nedir?" makalesi, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulması olarak tanımlanan aydınlanmanın açıklamasını içerir. Makalede aydınlanma şu şekilde tanımlanır: > "Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Bu ergin olmayış durumu ise, insanın kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır. İşte bu ergin olmayışa insan kendi suçu ile düşmüştür; bunun nedenini de aklın kendisinde değil, fakat aklını başkasının kılavuzluğu ve yardımı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösteremeyen insanda aramalıdır". Makalede ayrıca şu ifadeler yer alır: "Sapare Aude! Aklını kendin kullanmak cesaretini göster! Sözü şimdi Aydınlanmanın parolası olmaktadır". "Oysa aydınlanma için özgürlükten başka bir şey gerekmez ve bunun için gerekli olan özgürlük de özgürlüklerin en zararsız olanıdır: Aklı her yönüyle ve her bakımdan çekinmeden kitlenin önünde apaçık olarak kullanmak özgürlüğü". Kant'ın makalesine şu sitelerden ulaşılabilir: istabip.org.tr; ahmetsaltik.net.

Alev Alatlı'nın "Or'da Kimse Var mı?" serisi, Türkiye'nin yabancılaşmasını ve kültürel kimlik sorunlarını ele alır. Serinin konuları: Viva La Muerte: Büyük şehirli ve taşralı kavramları, bir varoş belediye seçimi üzerinden incelenir. Nuke Türkiye: Türkiye'ye gelen bir Hasidi Yahudi profesör ve eşinin deneyimleri anlatılır. Valla Kurda Yedirdin Beni: Kürt sorunu ve Türk solunun durumu ele alınır. O.K. Musti Türkiye Tamamdır: Türkçülük ve ülkücülük incelenir. Alatlı, bu eserlerinde Türkiye'den yola çıkarak hayatın, dünyanın, olguların, siyasetin, toplumun, edebiyatın ve ekonominin nasıl okunması gerektiğini sorgular.

Aydınlanma şiddetinin bağlı olduğu bazı değişkenler: Işık kaynağının özellikleri. Işık yayan yüzeyin özellikleri. Işık kaynağının mesafesi. Çevresel faktörler. Işık yayılımı ve açısı.

Alman Aydınlanması, 18. yüzyılda Almanya'da akıl ve eleştirel düşünceyi ön plana çıkaran bir felsefi harekettir. Alman Aydınlanması'nın bazı temel özellikleri: Akılcılık: Gerçekliğin akılcı olmasıyla ilişkilidir. Bireysel Özgürlük: Rasyonalizmi, bireysel özgürlüğü ve politik otoriteyi uzlaştırmaya çalışmıştır. Eğitim ve Kendini Vesayetten Kurtarma: Aydınlanmayı, insanın kendini vesayetten kurtarması ve aklını başkalarının değil, kendisinin yönlendirmesi olarak tanımlamıştır. Tepeden İnme Aydınlanma: Almanya'da aydınlanma, Prusya Kralı Büyük Friedrich gibi aydınlanmış despotların etkisiyle yukarıdan aşağıya doğru gerçekleşmiştir. Önemli temsilciler: Leibniz, Christian Wolff, Christian Thomasius ve Immanuel Kant.

Aydınlanmanın Diyalektiği, Adorno ve Horkheimer'in birlikte yazdığı tek kitaptır. Kitap, iki cilt olarak yayımlanmıştır: 1. Felsefi Fragmanlar I. 2. Felsefi Fragmanlar II (yakında yayımlanması planlanmaktadır).

Pozitivizme duyulan ihtiyaç, toplumsal kargaşa ve değişimlere bir yön verme çabası ile ilişkilidir. Pozitivizmin ortaya çıkışına etki eden bazı faktörler: Aydınlanma Çağı: Akıl ve bilimin ön plana çıkması. Fransız Devrimi: Toplumsal yapıda din ve dogmaların etkisinin azalması. Sanayi Devrimi: Toplumsal ve ekonomik değişimlerin gerekliliği. Pozitivizm, deney ve gözleme dayalı, nesnel bir bilgi anlayışını savunarak, toplumun bilimsel yöntemlerle düzenlenmesini hedefler.

Aydınlanmanın en önemli temsilcilerinden bazıları ve görüşleri: John Locke: Mülkiyet hakkının doğal bir hak olduğunu ve devlet gücünün bu hakları korumakla yükümlü olduğunu savunmuştur. David Hume: Bilginin deneyim ve gözlemden geldiğini, ancak bazı şeylerin bilinemeyeceğini (örneğin, dünyadaki kötülüğün nedeni) öne sürmüştür. Immanuel Kant: Aydınlanmayı, "aklı kullanma cesareti" olarak tanımlamış ve halkın aydınlanmasının özgürlüğe dayandığını belirtmiştir. Voltaire: Dini köktenciliğe ve adli adaletsizliğe karşı çıkmış, insan hakları konusunda düşünceler geliştirmiştir. Montesquieu: Kuvvetler ayrılığı (yürütme, yasama ve yargı) doktrinini savunmuştur. Jean-Jacques Rousseau: Halk egemenliğini ve eşitlikçi, özgürlükçü bir anlayışı savunmuştur. Bu düşünürler, akıl yoluyla doğru bilgilere ulaşılabileceğini ve bu bilgilerle toplumsal yaşamın düzenlenebileceğini savunmuşlardır.

Modern bilimin doğuşu ve gelişimi şu şekilde özetlenebilir: Antik Yunan ve İslam Dünyası: Bilim, Antik Mısır ve Mezopotamya'dan Antik Yunan'a, ardından İslam dünyasına taşındı. Rönesans ve Reform: Avrupa'da Rönesans ve Reform, bilimsel aydınlanmanın başlamasına yol açtı. Kopernik, Kepler ve Galileo: Kopernik, Güneş merkezli evren modelini ortaya attı; Kepler, gezegen hareketlerinin yasalarını belirledi; Galileo ise deney ve gözlemle hareket yasalarını keşfetti. Newton: Yerçekimi yasasını buldu ve Kepler'in yasalarını dakikleştirdi. Modern Bilim: Rönesans ve Reform sonrası, modern bilim somut sonuçlar ortaya koydu ve toplumda önemli katkılar sağladı. Modern bilim, Antik Yunan'dan İslam dünyasına, ardından Avrupa'ya yayılan bilimsel birikim ve bu birikim üzerine yapılan yeniliklerle gelişmiştir.

Doğan Avcıoğlu'nun "Bir Jön Türk'ün Ardından" adlı kitabı, Hikmet Özdemir tarafından yazılmış olup, Doğan Avcıoğlu'nun hayatını ve "Yön Hareketi"ni ele alır. Atilla İlhan, bu eser için yazdığı bir yazıda, Avcıoğlu'nu "çözümleme ile yetinmeyip uygulama pratiğine sahip 'bileşimler' üretebilen ender aydınlardan biri" olarak tanımlar. Ayrıca, Avcıoğlu'nun "Yön" ve "Devrim" dergilerindeki çalışmaları üzerinden, "Kemalist sol"un sosyalizmle buluşması için bir platform oluşturma çabası da ele alınır.

18. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan bazı fikir akımları: Aydınlanma Çağı: Bu dönemde akıl, deney ve gözlem ön plana çıkmıştır. Materyalizm: Evrendeki her şeyin maddeye dayalı olduğunu savunan bir felsefedir. Liberalizm, kapitalizm, sosyalizm: Bu kavramlar bu dönemde ortaya çıkmıştır. Nasyonalizm: Birleşik Avrupa fikrini savunan düşünceler bu dönemde görülmüştür. Ayrıca, Fransız Devrimi'ne zemin hazırlayan düşünceler de bu dönemde gelişmiştir.

Aydınlanma Çağı, Avrupa kıtasında yaşanmıştır. Bu dönem, 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Almanya'da başlamış ve kısa sürede Fransa ve diğer Avrupa ülkelerine yayılmıştır.

Modern bilim, 16. ve 17. yüzyıl Avrupa'sında, özellikle Bilimsel Devrim döneminde gelişmeye başlamıştır. Bu dönemin başlangıcı genellikle Andreas Vesalius'un "De humani corporis fabrica" (İnsan Vücudundaki Çalışmalar Üzerine) ve Kopernik’in "De Revolutionibus" kitaplarının ilk basıldığı 1543 yılı olarak kabul edilir. Bilimsel Devrim, teleskop gibi yeni teknolojilerin kullanılmaya başlanması, bilimsel yöntemin geliştirilmesi ve araştırmacı bilim insanlarının daha fazla deney yaparak elde ettikleri bilgileri paylaşmasıyla karakterize edilir.

Max Horkheimer'ın savunduğu bazı görüşler şunlardır: Eleştirel teori. Araçsal akıl eleştirisi. Aydınlanma eleştirisi. Kültür ve toplum. Etik ve özgürlük. Horkheimer'ın felsefesi, zaman zaman karamsarlığa kaydığı, pratik çözüm önermek yerine teorik soyutlukta kaldığı ve özellikle geç döneminde radikal eleştirel yönünü yitirdiği gibi eleştirilerle de karşılaşmıştır.