Gazel

10. sınıf edebiyat dersinde öğretilen gazel türleri şunlardır: Âşıkane gazel: Aşkın verdiği hazzı, mutluluğu, ayrılığın verdiği elemi ve acıyı anlatır. Rindâne gazel: Dünya zevklerinden söz eder. Şûhâne gazel: Doğrudan sevgilinin güzelliğinden ve ona duyulan arzudan bahseder. Sûfiyâne veya ârifâne gazel: Tasavvufi düşünceyi, dini inançları ve tarikat sistemlerini ele alır. Hikemî veya hakîmâne gazel: Felsefi konuları işler. Ayrıca, gazeller beyit sayılarına göre de sınıflandırılabilir: 5-9 beyitten oluşan gazeller; 15 beyte kadar olan gazeller; 15 beyitten uzun olan gazeller (gazel-i mutavvel).

Bâkî'nin "Sevdim Yine Dilberi" gazelinin ne anlattığına dair bilgi bulunamadı. Ancak, Bâkî'nin gazelleri genellikle divan şiirindeki sevgili ve âşık motiflerini işler. Bâkî'nin gazellerini incelemek için aşağıdaki kaynaklar kullanılabilir: academia.edu'da "Bâkî’nin Bir Gazelinin Şerhi ve Ses Tekrarları Açısından Değerlendirilmesi" başlıklı makale; edebiyatakademi.com'da Bâkî'nin gazelleri; netinceleme.com'da Bâkî'nin gazel incelemesi; yalginfanzin.blogspot.com'da "Bâkî’nin ‘Bilir’ Redifli Gazelinin Şerhi" başlıklı yazı.

Divan edebiyatında makta, gazel ve kasidenin son beytinde bulunur. Gazelde makta, son beyittir. Kasidede ise makta, son beyit olarak yer alır.

En güzel gazeli kimin yazdığı konusunda kesin bir görüş yoktur. Ancak, Türk edebiyatında gazel türünde öne çıkan bazı şairler şunlardır: Fuzuli: Aşıkane gazelleriyle tanınır. Baki: Rindane gazelleriyle bilinir. Şeyh Galib: Gazel türünde 331 eserle zirve yapmıştır. En güzel gazel örneği olarak, Fuzuli'nin "Beni candan usandırdı, cefadan yar usanmaz mı?" adlı gazeli örnek verilebilir. Gazel yazma konusunda en fazla eser veren şairler arasında Edirneli Nazmi (7777 gazel) ve Kanuni Sultan Süleyman (Muhibbi, 2779 gazel) bulunur.

Ziya Paşa, gazel türünde eserler vermiştir. Gazel, Divan edebiyatında en fazla görülen nazım şeklidir ve genellikle aşk, güzellik, içki gibi konuları işler. Ziya Paşa'nın gazelleri arasında öne çıkan bazı türler şunlardır: Na-tamam Gazel: Genellikle 3 veya 4 beyit olarak yazılan kısa gazeller. Musammat Gazel: İç kafiye kullanılarak yazılmış gazeller. Mükerrer Gazel: Her mısrasında aks sanatı yapılan gazeller. Müzeyyel Gazel: Şairin kendi gazeline daha sonra başka bir kişiyi övmek için eklemeler yaptığı gazeller. Ziya Paşa'nın en bilinen gazellerinden biri, "Görmeden âsâr-ı Nisanın bahâr elden gider" başlıklı gazelidir.

Hikemi gazelin öncüsü olarak kabul edilen şair Nâbî'dir. Bu nedenle, "Hikemi Şiir" akımı "Nâbî Ekolü" olarak da bilinir.

Gazelde aşk, genellikle âşığı ilgilendiren bir durum olarak anlatılır. Aşk temasının işleniş özelliklerinden bazıları: Hayal ve ümit: Aşk, hayalle başlar ve bu hayallere ümit eklenir. Acı ve keder: Aşk yolunda çekilen gam, dert ve acılar, âşık için mutluluk verici olabilir. Aktif âşık, pasif sevgili: Aşk sürecinde âşık daha aktif, sevgili ise daha pasiftir. Mecaz ve hakikat: Aşk, mecaz köprüsünden geçilerek hakikate ulaşır. Gazellerde aşk, âşıkane, rindâne, şûhâne, sûfiyâne, hikemî gibi farklı türlerde de işlenebilir. Örnek olarak, Fuzûlî'nin bir gazeli incelendiğinde, âşığın sevgiliye olan derin tutkusu, çektiği acılar ve bu acıların ona verdiği mutluluk görülebilir.

Sakın Terk-i Edepten gazelindeki bazı kelimelerin anlamları: Edeb: İyi davranış, saygı, nezaket. Kûy-i Mahbûb-ı Hudâ: Allah'ın sevgilisi olan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in beldesi. Nazargâh-ı İlâhî: Allah'ın nazar evi. Makâm-ı Mustafâ: Muhammed Mustafa'nın makamı. Habîb-i Kibriyâ: Fazilet yönünden düşünülürse Allah'ın arşının en üstünde olan. Deycûr-ı Adem: Yokluk karanlıkları. Tûtiyâ: Kör gözlere şifa veren sürme. Bâbü’s-Selâm: Selam kapısı. Cevzâ: Oğlak yıldızı. Gazelin tamamının anlamı şu şekildedir: > "Edebi terk etmekten sakın. Zira burası Allah'ın biricik sevgilisinin beldesidir. Burası Hak Teala'nın nazargahı, Muhammed Mustafa Efendimizin makamıdır".

Taç beyit, kaside ve gazelde son beyitte bulunur. Kasidede, şairin mahlasının geçtiği beyit taç beyit olarak adlandırılır. Gazelde ise, şairin adının veya mahlasının geçtiği beyit taç beyit olarak adlandırılır.

Musammat gazel, iç kafiye kullanılarak yazılmış gazellere verilen addır. Bu tür gazellerde, iç kafiyelerin bölünmesiyle murabba ortaya çıkar. Örnek bir musammat gazel, Fuzuli'ye aittir: > Kamu bîmârına canan deva-yı derd eder ihsan Niçün kılmaz bana derman beni bîmar sanmaz mı Fuzûlî rind-i şeydadır hemişe halka rüsvâdır Sorun kim bu ne sevdadır bu sevdadan usanmaz mı.

Gazel ve kaside nazım birimleri aynıdır, çünkü her iki nazım şekli de beyit sistemine dayanır. Gazel ve kasidenin nazım birimleri: Beyit: Aruz vezninin aynı kalıbıyla yazılmış, anlam bütünlüğü olan iki mısradan oluşur. Kafiye düzeni: "aa, ba, ca, da, ..." şeklindedir. İlk beyit: Matla olarak adlandırılır. Son beyit: Maka veya taç beyit olarak adlandırılır. Ancak, gazel ve kasidenin beyit sayıları farklılık gösterebilir; gazel genellikle 5-15 beyitten oluşurken, kaside 15-99 beyit arasında değişebilir.

"Lâl ü bal" ifadesi, Nedim'in bir gazelinde geçmektedir. Nedim'in "Haddeden Geçmiş Nezaket" adlı gazelinde, "Nezaket, kuyumcuların altını tel halinde incelttiği araçtan (haddeden) geçerek senin boyunu posunu oluşturmuş" dizesinde "lâl ü bal" ifadesi yer alır. Gazelin tamamı şu şekildedir: >Haddeden geçmiş nezâket yâl ü bâl olmuş sana Mey süzülmüş şişeden ruhsâr-ı al olmuş sana Bûy-i gül taktîr olunmuş nâzın işlenmiş ucu Biri olmuş hoy birisi dest-mâl olmuş sana Sihr ü efsûn ile dolmuştur derûnun ey kalem Zülfü Hârut'un demek mümkin ki nâl olmuş sana. Gazelin açıklaması: >Nezaket, kuyumcuların altını tel halinde incelttiği araçtan (haddeden) geçerek senin boyunu posunu oluşturmuş. "Lâl ü bal" ifadesinin geçtiği dizenin açıklaması ise şu şekildedir: >Şarap, şişeden süzülerek yanağındaki allığı oluşturmuş.

Gazel, halk edebiyatı özelliği değildir; divan edebiyatı nazım biçimidir. Gazel, Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir.

Âşıkane gazel, aşk duygusunun hissettirdiği mutluluk, acı, sevgili ve çekilen ıstırapların, kavuşma arzusunun dile getirildiği gazellere denir. Rindâne gazel ise, yaşamaktan keyif alan, geçici yaşamın tüm olanaklarını değerlendirerek mutluluğu elde eden, toplumla ve dinin kurallarını çok fazla umursamayan, görece yüksek bir insanlık düzeyine ulaşmış kişilerin; içki ile alakalı tüm düşünceleri ele alan gazel türüne denir. Âşıkane gazelin en büyük şairi 16. yüzyıl Divan şairi Fuzuli, rindâne gazelin en önemli temsilcisi ise 18. yüzyıl sanatçısı Bâkî olarak kabul edilir.

"Sanman Bizi Kim Şîre-i Engûr İle Mestiz" şiirinin özellikleri şunlardır: Nazım Biçimi: Terkib-i bend. Konu: Şiirde, ilahi aşk ile sarhoşluk ve meyhane ehlinden olma teması işlenmiştir. Dil ve Anlatım: Tasavvufi bir dil kullanılmış, mecazi ifadeler ve benzetmeler yer almıştır. Kafiye Düzeni: Bentlerin kafiye düzeni gazel ile benzerdir. Yazar: Şiir, Bağdatlı Ruhi tarafından yazılmıştır.

Hayır, müstezad ve gazel beyit sayıları aynı değildir. Gazel: Beyit sayısı genellikle 5 ile 15 arasında değişir. Müstezad: Gazel beyitlerine bir veya iki kısa dize eklenerek oluşturulur, bu nedenle beyit sayısı gazelden daha fazla olabilir.

Gazel, divan edebiyatı dönemine aittir.

Matla beyti, Divan edebiyatında bir şiirin ilk beyiti anlamına gelir.

Gazelin dört bölümü şunlardır: 1. Matla: Gazelin ilk beyti. 2. Makta: Gazelin son beyti. 3. Taç beyit: Şairin isminin ya da mahlasının geçtiği beyit. 4. Beytü'l gazel (Şah beyit): Gazelin en güzel beyti.

Rübai ve gazel arasındaki temel farklar şunlardır: 1. Dize Sayısı: Rübai dört dizeden oluşurken, gazel beş ile on beş beyit arasında değişir. 2. Konu: Gazeller aşk, kadın, şarap gibi bireysel konuları işlerken, kasideler din ve devlet büyüklerine övgü amacıyla yazılır. 3. Kafiye Düzeni: Gazellerin kafiye düzeni "aa/ba/ca/da..." şeklindedir, rübailerde ise "a a b a" şeklindedir. 4. Dil ve Üslup: Her iki nazım biçiminde de Arapça-Farsça kelime ve tamlamalarla yüklü ağır, sanatlı bir dil kullanılır, ancak rübailerde mahlas bulunmaz.