Gazel

Koşuk ve sagu divan edebiyatında sırasıyla "gazel" ve "mersiye" olarak karşılık bulur.

Gazel, divan şiirinde en çok kullanılan nazım şeklidir.

Baki Divanı'nda 619 gazel bulunmaktadır.

Divan şiirinde gazelin Türkçe karşılığı "lirik şiir" olarak ifade edilebilir.

Gazelde kafiye düzeni şu şekildedir: aa, ba, ca, da, ea, fa.

Osmanlı döneminde en çok okunan şiir türü gazel olarak kabul edilir.

Âşıkane gazel ve âşinâne gazel Divan şiirinde farklı anlamlara sahiptir: 1. Âşıkane gazel: Aşk duygusunu ve sevgiliye dair duyguları işleyen gazel türüdür. 2. Âşinâne gazel terimi ise kaynaklarda yer almamaktadır.

Makta iki farklı bağlamda kullanılabilir: 1. Hat Sanatında: Kamış kalemlerin uçlarını yontmaya yarayan, fildişi veya kemikten yapılmış bir araçtır. 2. Edebiyatta: Gazel ve kasidelerin son beytini ifade eder.

Gazelin en güzel beyti, "beytülgazel" veya "şahbeyit" olarak adlandırılır. Bu beytin güzel olup olmadığını anlamak için şu özelliklere dikkat edilir: 1. Anlam ve Duygusal Etki: Beyit, gazelin bütün temasını özetler ve şairin duygularını en etkileyici şekilde ifade eder. 2. Vezin ve Kafiye: Beyit, vezin ve kafiye açısından diğer beyitlerden daha ustaca işlenmiş olabilir. 3. Yer ve Sıra: Beytin gazeldeki yeri veya sırası önemli değildir, herhangi bir beyit bu unvanı alabilir.

Ziya Paşa, hem eskiyi devam ettirmek hem de yeniyi eleştirmek amacıyla gazel yazmıştır. O, Divan şiiri geleneğine bağlı kalarak bu nazım şeklini kullanmış, ancak fikir yönüyle eskilerden ayrılmıştır.

Kafiye düzeni "aa, ba, ca, da, ea" olan nazım biçimi gazeldir.

Dizipal gazel, Divan şiirinde işlediği konuya göre çeşitli adlar alan bir nazım biçimidir. Dizipal adıyla spesifik bir gazel türü belirtilmemiştir. Başlıca gazel türleri şunlardır: 1. Âşıkane Gazel: Aşktan duyulan mutluluk, acı ve kederi anlatır; Fuzuli bu tür gazellerin ustasıdır. 2. Rindâne Gazel: Dünya nimetlerine önem vermemeyi, yaşamaktan zevk alma felsefesini işler; Bakî'nin gazelleri bu türün örneğidir. 3. Şûhâne Gazel: Sevgiliyi ve aşkın zevklerini zarif ve çapkınca bir biçimde anlatır; Nedim bu tür gazelin rakipsizidir. 4. Hikemî Gazel: Ahlakla ilgili öğütler verir, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir; Nâbî hikemî gazelin öncüsü sayılır.

Gazel türleri, 10. sınıfta öğretilen Divan edebiyatı kapsamında şu şekilde sınıflandırılabilir: 1. Aşıkane Gazel: Aşk, sevda ve sevgilinin güzellikleri üzerine yazılan gazellerdir. 2. Rindane Gazel: Dünya nimetlerine, keyifli yaşama ve hayatın geçici olduğuna vurgu yapan gazellerdir. 3. Şuhane Gazel: Güzellik, eğlence, şarap ve aşk gibi konuları neşeli ve şuh bir üslupla ele alan gazellerdir. 4. Hakimane Gazel: Bilgelik, ahlak, adalet ve insanın iç dünyasına dair derin fikirleri işleyen gazellerdir. 5. Tasavvufi Gazel: İlahi aşk, manevi arayış, Allah'a yakınlaşma gibi tasavvufi konuları işleyen gazellerdir.

En güzel gazeli kimin yazdığı konusunda kesin bir görüş yoktur, ancak bazı önemli gazel şairleri şunlardır: Fuzuli, aşıkane gazellerin ustasıdır ve bu türde en iyi şairler arasında yer alır. Baki, rindâne gazellerin örneğidir ve bu tarzda yazdığı gazellerle tanınır. Nedim, şûhâne gazel türünde rakipsizdir. Kanuni Sultan Süleyman (Muhibbi), divan edebiyatının önemli gazel şairlerindendir ve lirik bir üslupla yazdığı şiirlerle dikkat çeker.

Bâkî'nin "Sevdim Yine Dilberi" adlı gazeli, aşkın çeşitli yönlerini anlatır: 1. Aşkın Tatlı ve Acı Yanları: Gazel, aşkın hem güzel hem de zor yanlarını, hem tatlı hem de acı veren yönlerini işler. 2. Sevgilinin Güzelliği: Sevgilinin naz ve cefası, gülzardaki çileleri gibi unsurlar öne çıkar. 3. Aşığın Çaresizliği: Âşık, sevgilisine söylemek istediklerini başkalarına söyletir çünkü sevgiliye doğrudan ulaşamaz. 4. Sanat ve Sır: Aşk, bir sır, bir sanat ve bir marifet olarak vurgulanır. Gazel, aruz ölçüsüyle yazılmış olup, beş beyitten oluşur ve "söylen söylesin" redifiyle dikkat çeker.

Divan edebiyatında makta, gazel ve kasidelerin son beytinde bulunur.

Matla ve makta terimleri edebiyatta farklı anlamlar taşır: 1. Matla: Gazel ve kasidenin ilk beyitine denir. 2. Makta: Gazel ve kasidenin son beyitine denir.

Ziya Paşa'nın yazdığı gazel, divan edebiyatı türüne aittir.

Nâbî, hikemi gazelin öncüsü olarak kabul edilir.

Gazelde aşk, genellikle aşkla ilgili acı, sıkıntı, mutluluk, sevgi ve yakarış gibi duyguların anlatıldığı şiirlerle işlenir. Bu tür gazellere "aşıkane gazel" denir.