Akıl

Hrisippos, Stoacılığın Kıbrıslı Zenon'dan sonra ikinci büyük kurucusudur. Başlıca görüşleri: Kölelik: Hrisippos'a göre kölelik, doğuştan getirilen bir nitelik değildir; akıl kapasitesini kullanabilmek ile ilgilidir. Özgürlük: İnsan, potansiyelleriyle dünyaya gelir ve özgürlüğünü kendi çabalarıyla gerçekleştirmelidir. Diyalektik: Hrisippos, diyalektiği "doğru sohbet etmenin bilimi" olarak tanımlamıştır.

Felsefede temellendirme, bir düşüncenin, yargının ya da önermenin doğruluğunu göstermek ve bu doğruluğun dayanakları ile gerekçelerini ortaya koymak için kullanılan yoldur. Temellendirme, akıl yürütme, ele alınan soruna ilişkin kanıtlama veya çürütme işlemlerini içerir. Felsefede temellendirme, sezgiye değil, akıl yürütmeye dayanır. Bir filozof, temellendirme yoluyla probleme yönelik görüşlerini gerekçelendirir ve eleştirel düşüncelerini mantıksal bir bütünlük içinde sunar.

Prof. Dr. Ahmet Arslan'ın "Aklın Keşfi" başlıklı söyleşisinde anlattığı temel konu, aklın tarihte keşfedilişidir. Arslan, bu ifadeyle aklın yaptığı keşifleri değil, insanın doğasının akıl olduğunu ve insanın özünü aklın teşkil ettiğini Yunanlıların keşfetmiş olmasını kastettiğini belirtmiştir. Söyleşide, bu tezin temellendirilmesi için özellikle Sokrates öncesi ve Sokrates dönemi Yunan edebiyatı ve mitolojisi incelenmiştir. Ayrıca, Prof. Dr. Ahmet Arslan'ın "Aklın Keşfi" başlıklı videosu, aşağıdaki platformlarda bulunabilir: youtube.com; yandex.ru.

"En güzel akıl" ifadesi, farklı bağlamlarda farklı anlamlar taşıyabilir. Ancak, bazı kaynaklarda makul akıl ve akl-ı küll kavramları öne çıkmaktadır. Makul akıl, fazla kaçtığında ukalalık, az kaldığında ise ahmaklık anlamına gelir. Akl-ı küll, evrenin kendisiyle idare edildiği tek akıl olarak tanımlanır. Hangi aklın en güzel olduğu konusunda kesin bir yanıt vermek mümkün değildir.

Aşk ve akıl zıt değildir; aksine, birbirlerini tamamlayan iki farklı kavramdır. Mevlana'ya göre, akıl kendi sahasını aşmış ve aşkın sahasına girmiştir. Ancak, akıl yine de bir rehberdir ve aşktan önceki merhaleleri ve sınırları belirlemede vazgeçilmesi mümkün olmayan bir aşamadır. Bazı görüşlere göre ise, aşk aklı kendine bağlamaya çalışırken, akıl da aşkı kendine çekmeye çalışır.

Aristoteles, akıl ve inanç konusunda şu görüşleri savunur: Akıl, ruhun en aktif yetisidir. Bütün kavramlar deney ve algıdan meydana gelir. İnsan, bilen bir varlıktır. Tanrı, aktif düşüncedir. Aristoteles, ruh ve bedenin birbirinden bağımsız olduğu fikrini reddeder; bedenin canlıların maddesi, canın ise canlı varlıkların canlılıklarını gerçekleştirdikleri bedenin formu olduğunu savunur.

Descartes felsefesinin önemli olmasının bazı nedenleri: Modern felsefenin kurucusu olarak kabul edilmesi. Özneyi merkeze alması. Düalist felsefe anlayışı. Şüphecilik metodunu geliştirmesi. Kartezyen düşünce biçimi.

Akıl ve mutluluk arasındaki ilişki, farklı felsefi ve düşünsel geleneklere göre değişiklik göstermektedir: İslam filozoflarına göre. İsmet Şahin'in görüşüne göre. Angela Hasiotis'in araştırmasına göre. Ayrıca, Edward de Bono'nun "Mutluluk ya da mutsuzluk, yeteneklerimizle beklentilerimiz arasındaki farkta yatar" sözü de akıl ve mutluluk arasındaki ilişkiye dair bir bakış açısı sunmaktadır.

Akıl ve doğru düşünce arasındaki ilişki, mantığın doğru düşünmenin kurallarını incelemesi bağlamında ele alınabilir. Doğru düşünme. Mantık. Akıl ilkeleri, düşünsel sistemin temelini oluşturur ve yanlışlıklara yer vermemek için rehberlik eder. Ayrıca, akıl ve doğru düşünce arasındaki ilişki, rasyonalizm (akılcılık) kavramı üzerinden de değerlendirilebilir.

"Bir deli kuyuya taş atmış, kırk akıllı çıkaramamış" atasözü, akıl dengesini yitirmiş insanların yaptığı işlerin, akıllı insanlar bir araya gelse bile yorumlanamayacağı veya çözülemeyeceği anlamına gelir. Ayrıca, bir insanın yaptığı delice bir işin zarara yol açması ve pek çok akıllı insanın bu zararı giderip işi düzeltememesi durumunu da ifade eder.

İbn Rüşd'ün bilgi anlayışı şu şekilde özetlenebilir: Bilgi, nedensellik ilkesine dayanır ve her zaman bir varolan hakkındadır. Bilginin ilk basamağı duyulardır. Akıl, teorik ve pratik olarak ikiye ayrılır. Akıl, tümel formları kavrar, ancak bu formların gerçeklikte varlıkları yoktur. Tanrı'nın bilgisi ne duyularla ne de akılla ulaşılabilir. Bir şeyi bilmek, onun nedenlerini bilmek demektir.

Akıl ve sorumluluk ilişkisi şu şekilde açıklanabilir: Akıl, sorumluluğun temelini oluşturur. Akıl yetersizliği durumunda sorumluluk azalır veya ortadan kalkar. Herkes, aklı nispetinde sorumlu olur. Allah, kimseye gücünün yettiğinden fazlasını yüklemez. Bu konuda bazı ayetler şu şekildedir: "Her insanın sorumluluğunu omuzuna yükledik. Kıyamet gününde insana, açılmış vaziyette önüne konulacak olan bir kitap çıkaracağız" (İsrâ 13). "Allah sizin için kolaylık ister, güçlük istemez" (Bakara 185). "Ey Rabbimiz, bize gücümüzün yetmediği işleri yükleme!" (Bakara 286).

"Akıl akıldan üstündür" atasözünün hikayesi şu şekildedir: Bir adam yoğun bir hafta geçirdikten sonra pazar sabahı gazetesini alıp evde dinlenmeye karar verir. Adam, en iyi coğrafya profesörünün bile bu haritayı düzeltemeyeceğini düşünür. Bu hikaye, her insanın farklı anlayış, bilgi ve düşünme yapısına sahip olduğunu ve bir başkasının daha iyi düşünüp karanlık bir noktada ışık tutabileceğini ifade eden "Akıl akıldan üstündür" atasözünün anlamını yansıtır.

Evet, Aristoteles'e göre ahlâkın kaynağı akıldır. Aristoteles, gayeci bir ahlâk anlayışını benimser ve ahlâken iyi olanı, insanın nihai gayesi olan en yüksek iyiyi gerçekleştiren fiil olarak tanımlar. Akıl, yalnızca teorik olarak ahlâkî ilkeleri keşfetmekle kalmaz, aynı zamanda pratik yönüyle bu ilkelerin nasıl uygulanacağını da belirler ve insanlara rehberlik eder.

Aklî burhan, güçlü ve sarsılmaz, akla ve mantığa uygun kesin delildir. Burhan kelimesi ayrıca şu anlamlara da gelir: delil, ispat aracı; bütün şüpheleri ortadan kaldıracak açıklıkta ve itirazlara yer bırakmayacak kesinlikte bir delil; fıkhî kıyas ve kesin delil. İslam dünyasında burhan, mantık, felsefe, kelâm ve usûl-i fıkıhta bir kıyas türü ve ispat metodu olarak kullanılmıştır.

"Akıllı Evlat" dinleme metninin ana fikri, aile içinde karşılıklı anlayış ve pratik zekânın önemini vurgulamaktır. Ayrıca, metinde şu mesajlar da ön plana çıkar: Çocuğun fikrine değer vermenin gerekliliği. Büyüklerin de çocuklardan öğrenebileceği. Sağduyu ve akıl yoluyla büyük sorunların çözülebileceği. Fiziksel güçten daha önemli olanın zihinsel yetenekler olduğu. Düşünmeden hareket etmenin tehlikeleri. İyi bir eğitimle, doğru kararlar alarak başarıya ulaşmanın önemi.

Akılcılık, bilginin kaynağının akıl olduğunu; doğru bilginin ancak akıl ve düşünce ile elde edilebileceği tezini savunan felsefi yaklaşımdır. Akla uygunluk ise, akılcılık bağlamında, "akla uygun olan gerçek, gerçek olan da akla uygundur" şeklinde tanımlanabilir. Akılcılık, deneyciliğin karşıtıdır; deneycilik deneyim dışı her türlü bilgiyi reddederken, akılcılık bilginin deneyim ve algı olmaksızın saf akıl ile edinilebileceğini savunur.

Rasyonel kelimesi, "akla uygun, aklın kurallarına dayanan, ölçülü, ussal, hesaplı" anlamlarına gelir. Bu tanım, genel terim anlamıyla ilişkilidir. Rasyonel kelimesi ayrıca şu alanlarda da kullanılır: İktisat: Karar birimlerini temsil eden kişilerin ölçülü ve hesaplı davranışlarını ifade eder. Felsefe: Akılcı olmayı ve nesnelliğe yatkınlığı ifade eder. Matematik: Tam sayıların genişlemesi olan "Q" ifadesiyle gösterilen kümedeki sayıları tanımlar.

Duns Scotus'a göre akıl, iki farklı yolla bilgi edinir: soyutlama ve sezgi. 1. Soyutlama: Duyular aracılığıyla elde edilen imgelerdeki maddi unsurlar, etkin akıl tarafından soyutlanır ve ortaya çıkan anlaşılabilir nesneler, edilgin akılda yer alır. 2. Sezgi: İşaret edilebilir dünyadaki bireysel varoluşlar hakkında bilgi, sezgisel bilgidir.

Pratik akıl ve teorik akıl, felsefede ve etikte farklı işlevleri olan iki temel akıl türüdür. Pratik akıl, bireylerin günlük yaşamda karşılaştıkları problemleri çözmek, karar vermek ve eyleme geçmek için kullandıkları akıl türüdür. Teorik akıl ise daha çok kavramsal düşünme, soyut analiz ve bilgi edinme süreçleriyle ilgilidir.