Nedensellik

Korelasyonu yüksek olan değişkenler, doğrudan bir nedensellik ilişkisi göstermez. Korelasyon, iki değişkenin birlikte hareket edip etmediğini inceler ve bu ilişkinin yönünü ve gücünü belirler: 1. Korelasyon: Değişkenler birlikte değişmelidir. 2. Zaman sırası: Neden olan olay önce gerçekleşmelidir. 3. Üçüncü faktör: İki değişkeni etkileyen başka bir faktör bulunmamalıdır. Korelasyon analizi ile sadece değişkenler arasındaki ilişki hakkında bilgi edinilebilir, nedensellik yorumu yapılmamalıdır.

Eşbütünleşik değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi, iki değişkenin uzun vadede birlikte hareket etmesi ve bu hareketin istikrarlı olmasıdır. Bu, demek olur ki, eşbütünleşik değişkenlerin büyümesi veya düşmesi durumunda, bu süreç senkronize bir şekilde gerçekleşir ve zaman içinde bu ilişki devam eder. Eşbütünleşik değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi, genellikle Granger nedensellik testi, Toda-Yamamoto nedensellik testi ve Johansen eşbütünleşme testi gibi yöntemlerle analiz edilir. Nedensellik ilişkisi için üç şartın sağlanması gerekir: 1. Korelasyon: Değişkenler birlikte değişmelidir. 2. Zaman sırası: Neden olan olay önce gerçekleşmelidir. 3. Üçüncü faktör: İki değişkeni etkileyen başka bir faktör bulunmamalıdır.

İndeterminist nedensellik, nedensellik yasasına bağlı olmadan gerçekleşmiş olan olay ve olguların bulunduğunu savunan bir görüştür. İndeterminizmin temel özellikleri: Belirsizlik ve rastgelelik. Özgürlük ve seçim. İndeterminizm, determinizmin (belirlenimcilik) zıttı olarak düşünülebilir.

Işık hızından daha hızlı gitmek, mevcut fizik yasaları ve teknoloji ile mümkün değildir. Ancak, bu durumun bazı teorik sonuçları şunlardır: Zaman genişlemesi. Doppler etkisi ve renk kaymaları. Görüş alanında daralma. Fiziksel zorluklar. Ayrıca, ışık hızından daha hızlı seyahatin, paradokslara yol açabilecek zaman yolculuğu gibi teorik olasılıkları da beraberinde getirdiği düşünülmektedir.

Evet, indeterminist yaklaşım nedensellik ilkesini reddeder. İndeterminizm (belirlenmezcilik), evrende meydana gelen her olayın değişmez yasalarla açıklanamayacağını ve neden-sonuç ilişkisine bağlı olmadan gerçekleşen olay ve süreçlerin de bulunabileceğini savunur.

David Hume, deneycilik, felsefi şüphecilik ve metafiziksel natüralizm alanlarındaki görüşleriyle tanınır. Başlıca savunduğu fikirler şunlardır: Bilgi Kaynağı: Tüm bilgi, deneyim ve gözlemden elde edilir; doğuştan gelen fikirler reddedilir. Nedensellik: Nedensellik inancı, rasyonel olarak temellendirilemez; olaylar arasındaki sürekli ardışıklık, nedensellik olarak algılanır. Ahlak: Ahlaki değerler, soyut ilkelerden değil, duygu ve hislerden türer. Benlik: Benlik, bir algılar demetinden ibarettir; ruh kavramı boş bir fikirdir. Din: Din, batıl inanç ve korkuya dayanır; mucizeler ve Tanrı'nın varlığına yönelik kanıtlar eleştirilir.

Determinist yaklaşım nedensellik ilkesi, her olayın maddi veya manevi birtakım nedenlerin zorunlu sonucu olduğunu kabul eden felsefi görüştür. Determinist yaklaşım nedensellik ilkesinin temel özellikleri: Evrende düzen: Evrende bir düzen vardır ve nedenler-sonuçlar bu düzen içerisinde işler. Neden-sonuç ilişkisi: Her şey ya bir olayın nedeni veya bir olayın sonucudur. İnsan iradesi: İnsan iradesi, nedenler zinciri içinde yer alır ve bu durumda insanın etkisi yoktur; sadece nedenler ve sonuçlar vardır. Gelecek tahmini: Evrenin sahip olduğu neden-sonuç ilişkisine dayalı düzen çözülebilirse, gelecek tahmin edilebilir. Determinist yaklaşım nedensellik ilkesi, özellikle özgür irade konusunda öne sürdüğü görüşler nedeniyle eleştirilmiştir.

Tek yönlü nedensellik, toplumsal yapı öğelerinin kendi aralarında ve toplumsal yapıyla olan ilişkilerinde, son çözümlemede tek yönlü belirleyicilik veya nedensellik bağı kuran toplumbilim yaklaşımıdır. Ayrıca, tek yönlü nedensellik, çift yönlü nedensel ilişkilerin aksine, sadece bir nedenin bir sonuçtan önce gelmesi durumunu ifade eder.

Nedenselliğin üç şartı: 1. Korelasyon: Değişkenler arasında bir ilişki olmalıdır. 2. Zaman sırası: Neden olan olay, sonuçtan önce gerçekleşmelidir. 3. Üçüncü faktör etkisi: İki değişkeni etkileyen başka bir faktör bulunmamalıdır.

Tesadüflerin neden olduğuna dair bazı açıklamalar şunlardır: Olasılık kanunları. Bilişsel eğilimler. İçsel durumlar. İhtiyaçlar. Ayrıca, bazı durumlarda yaşanan olayları tesadüf olarak değerlendirsek de, kainatta genel bir plan olduğunu ve bu planın gerçekleşen noktalarına hazırlıksız yakalandığımızda tesadüf dediğini düşünebiliriz. Bu konuda farklı görüşler bulunduğundan, tesadüflerin kesin nedeni hakkında kesin bir bilgi vermek mümkün değildir.

Nedensel ilişki türleri şunlardır: Doğrudan etki ve dolaylı etki. Genel (normal) nedensellik. Çifte (birlikte) nedensellik. Toplayan (ortak – atipik – kümülatif) nedensellik. Sollayan (öne geçen) nedensellik. Varsayılan nedensellik. Ayrıca, nedensellik türleri arasında gerekli ve yeterli neden ayrımı da bulunmaktadır.

Kümülatif nedensellik, birbirinden bağımsız olarak gerçekleşen birden fazla şartın birleşerek neticeyi meydana getirmesi durumudur. Bu durumda, şartlardan hiçbiri tek başına yeterli değildir, ancak bir araya geldiklerinde sonucun sebebini oluştururlar. Örneğin, A ve B, birbirlerinden habersiz C'nin meyve suyuna 20'şer miligram zehir katarlar. Kümülatif nedensellik, ceza hukukunda da bir terim olarak kullanılır.

Şart teorisi, bir zararın meydana gelmesinde etkili olan tüm fiillerin sebep-sonuç ilişkisi içinde olduğunu ve her bir şartın neticenin oluşması açısından zorunlu olduğunu savunan bir teoridir. Bu teoriye göre, bir olay ancak belirli zorunlu şartların bir araya gelmesiyle ortaya çıkabilir ve bu şartlardan biri veya birkaçı eksik olduğunda farklı bir sonuç ortaya çıkar. Şart teorisi, özellikle ceza hukuku ve idare hukuku alanlarında, illiyet bağının belirlenmesinde kullanılır.

Güzel adlandırma örnek cümleleri: Ölüm: "Son yolculuğuna uğurlandı". Azrail: "Ölüm meleği". Sağır: "İşitme engelli". Kör: "Görme engelli". Tabut: "Tahta at". Verem: "İnce hastalık". Cin: "İyi saatte olsunlar" veya "üç harfli". Felç: "İnme". Üvey anne: "Cici anne". Dul kadın: "Celep". Bu örneklerde, olumsuz veya rahatsız edici ifadeler, daha yumuşak ve kabul edilebilir kelimelerle değiştirilmiştir.

Dağılış ve nedensellik ilkeleri arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Nedensellik ilkesi, coğrafi olayların nedenlerini araştırır ve bu olayların sebep-sonuç ilişkilerini ortaya koyar. Dağılış ilkesi ise coğrafi olayların yeryüzünde veya bir bölgede nasıl yayıldığını inceler ve bu olayların "nerede" meydana geldiğini belirler. Bu iki ilke, coğrafyanın temel prensipleri arasında yer alır ve birbirini tamamlayan farklı bakış açıları sunar.

Gazâlî'ye göre nedenselliğin kaynağı Tanrı'dır. Gazâlî, neden ve etki arasında bir ilişki olduğunu kabul eder, ancak bu ilişkinin zorunlu olduğunu reddeder. Gazâlî, filozofların nedensellik anlayışını eleştirerek, sebep ve sonuç arasındaki ilişkinin alışkanlıklardan kaynaklandığını ve bu ilişkinin zorunlu olmadığını savunur.

Tehlike suçlarında nedensellik bağı, failin gerçekleştirdiği hareketin, suçun konusu üzerinde az ya da çok yoğun bir zarar meydana getirme tehlikesi ile ilgilidir. Özellikleri: Zarar Tehlikesi: Tehlike suçlarında, hareketin yönelik olduğu konunun gerçekten zarara uğramış olması şart değildir; suçun konusu üzerinde bir zarar tehlikesinin meydana gelmesi yeterlidir. Nedensellik Bağı: Somut tehlike suçlarında, gerçekleştirilen hareket ile somut tehlike arasında nedensellik bağının mevcut olması gerekir. Örnek: Bir gemiyi batıran kişi, gemi adamlarını ve yolcuları filikalara bindirerek hayatlarını garanti altına almışsa, söz konusu kişilerin hayatları bakımından bir tehlike mevcut olmayacağından somut bir tehlikenin varlığından bahsedilemez.

Neden-sonuç ilişkisi ve nedensellik arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Neden-sonuç ilişkisi, bir olayın (neden) başka bir olaya (sonuç) yol açması durumunu ifade eder. Nedensellik ise, olay ve olguların birbirine belirli bir şekilde bağlı olması, her sonucun bir nedeni olması ya da her sonucun bir nedene bağlanarak açıklanabilir olması iddiasıdır. Özetle, neden-sonuç ilişkisi iki olay arasındaki bağlantıyı ifade ederken, nedensellik bu ilişkinin genel ilkelerini ve koşullarını inceler.

Hukukta illiyet bağı, mücbir sebep, zarar görenin kusuru veya üçüncü kişinin kusuru nedeniyle kesilebilir. Mücbir sebep: Öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan, dışsal kaynaklı olayları ifade eder. Zarar görenin kusuru: Zarar görenin ağır kusuru, illiyet bağını kesebilir. Üçüncü kişinin kusuru: Üçüncü kişinin tam kusurlu olması ve bu kusurun zararın asıl sebebini oluşturması durumunda illiyet bağı kesilir.

Tarihsel nedensellik, tarihsel olayların nedenlerini belirlemeye çalışır. Tarihçiler, olayların yakın ve uzak sebeplerini araştırır. Nedensellik kavramı, tarihte farklı şekillerde ele alınmıştır: Herodot: Olayların tanrılar tarafından değil, insanlar tarafından gerçekleştirildiğini fark etmiştir. Polybius: Tarihsel nedenselliğin tarihin özü olduğunu vurgulamış ve iki tür sebep arasında ayrım yapmıştır. Thucydides: İnsani olayların kendini tekrar ettiğini ve şartlar aynı olduğunda sonuçların da aynı olacağını savunmuştur. Günümüzde de nedensellik, tarih felsefesinde determinist ve indeterminist yaklaşımlar bağlamında tartışılmaktadır.