Akarsular

Koşuburnu bölgesinde hangi balıkların bulunduğu kesin olarak belirtilmemiştir. Ancak, Türkiye'nin farklı deniz ve akarsu bölgelerinde şu balıklar bulunmaktadır: Karadeniz: Hamsi, istavrit, kefal, palamut, mezgit, barbunya ve lüfer. Ege Denizi: Levrek, çipura, sardalya ve barbun. Akdeniz: Orkinos, kılıçbalığı, karagöz ve kalkan. Marmara Denizi: Uskumru, sardalya, istavrit. Ayrıca, iç sularda sazan, yayın, alabalık ve turna gibi tatlı su balıkları da avlanmaktadır.

Kanyon vadi, akarsuların yataklarını derine aşındırması sonucu oluşur. Bu süreç, genellikle şu adımlarla gerçekleşir: 1. Fiziksel Aşındırma: Akarsu, özellikle eğimin fazla olduğu yerlerde kazandığı güçle yatağı içinde ve çevresinde kırma ve koparma yapar. 2. Çöküntü ve Yarık: Yeraltı sularının aktığı bölgelerde yarattığı aşınım, kaya yapısına bağlı olarak üst katmanlarda çöküntü ve yarıklar oluşturur. 3. Tektonik Hareketler: Fay kırıkları ve tektonik hareketler de kanyon oluşumunda yardımcı rol oynar. Sonuç olarak, bu süreçlerin birleşimi ile dik yamaçlı, derin ve dar bir kanal ortaya çıkar.

Dev kazanları Türkiye'de çeşitli akarsularda bulunmaktadır. Bu akarsular arasında: Manavgat Şelalesi ve Düden Şelalesi (Akdeniz Bölgesi); Tortum Şelalesi (Erzurum); Muradiye Şelalesi (Doğu Anadolu Bölgesi).

Türkiye'deki akarsular, dört farklı denize dökülür: 1. Karadeniz'e: Sakarya, Filyos, Kızılırmak, Yeşilırmak, Çoruh. 2. Marmara Denizi'ne: Susurluk. 3. Ege Denizi'ne: Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes. 4. Akdeniz'e: Dalaman, Eşen, Aksu, Köprü, Manavgat, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Asi. Ayrıca, Fırat ve Dicle nehirleri Türkiye'den doğup Basra Körfezi'ne dökülür.

Irmak ve nehir arasındaki fark, büyüklük ve kullanım açısındandır. - Nehir, denizlere, göllere veya büyük akarsulara dökülen, genişliği ve taşıdığı su miktarı bakımından büyük olan akarsuya verilen genel isimdir. - Irmak ise, daha küçük akarsular için kullanılan bir terimdir ve nehirlerin bir kolu olarak kabul edilir.

Akarsuyun en güçlü aşındırıcı etkisi mekanik aşındırma olarak kabul edilir. Mekanik aşındırmanın gücü şu faktörlere bağlıdır: - Su miktarı (akım): Su miktarı arttıkça akarsuyun aşındırma gücü de artar. - Akış hızı: Eğimin fazla olduğu bölgelerde akarsular daha hızlı akar ve aşındırma güçleri artar. - Yük miktarı: Akarsuyun taşıdığı kum, çakıl gibi maddeler aşındırma kazma araçlarıdır ve yük miktarı arttıkça aşındırma da o kadar fazla olur. - Zeminin özelliği: Gevşek maddeler daha kolay aşındırılırken, dirençli kayalar aşınmaya daha uzun süre karşı koyarlar.

Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri iki ana kategoriye ayrılır: aşındırma şekilleri ve biriktirme şekilleri. Aşındırma şekilleri: 1. Vadiler: Akarsuların yatağını aşındırmasıyla oluşan çanaklardır. 2. Peribacaları: Sel sularının aşındırmasıyla sert kayaların kule şeklinde ortaya çıkması. 3. Devkazanı: Şelalelerin oluşturduğu oyuklar. 4. Kırgıbayır: Bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçlarda suların oluşturduğu yarıntılar. Biriktirme şekilleri: 1. Delta ovaları: Akarsuların denize döküldüğü yerde taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşan düzlükler. 2. Birikinti konisi ve yelpazesi: Eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi. 3. Ova: Akarsuyun derine gömülmemiş, çevresine göre çukurda kalan geniş düzlükler.

Dere ve nehir arasındaki temel farklar şunlardır: - Dere, en küçük akarsu türüdür ve genellikle vadi içinde olur. - Nehir, dereden daha büyük ve daha geniş bir akarsudur. Diğer bir fark ise, derelerin düzensiz olması ve bazen su taşkınlarına neden olması, nehirlerin ise daha düzenli bir akışa sahip olmasıdır.

Akarsu aşındırma şekilleri şunlardır: 1. Vadiler: Akarsuların yataklarını aşındırarak oluşturduğu en yaygın şekillerdir. Çeşitleri şunlardır: - Çentik Vadi: Eğimin fazla olduğu yerlerde "V" şeklinde oluşan genç vadilerdir. - Boğaz Vadi (Yarma Vadi): Dağ sıralarını enine yaran akarsular tarafından oluşturulur. - Kanyon Vadi: Yamaçları basamaklı, derin vadilerdir. 2. Menderesler: Akarsuların eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akmasıyla oluşan şekillerdir. 3. Kırgıbayır (Badlands): Şiddetli yağmurların aşındırdığı, bitki örtüsünün bulunmadığı arazilerde oluşan girintili çıkıntılı yüzeylerdir. 4. Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler): Akarsu yataklarında farklı dirençteki tabakaların oluşturduğu basamaklardan akan sulardır. 5. Peribacaları: Volkanik arazilerde sel sularının aşınması sonucu oluşan şekillerdir. 6. Peneplen (Yontukdüz): Akarsuların ve diğer dış kuvvetlerin aşındırmasıyla deniz seviyesinde oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir.

Akarsular, çeşitli kriterlere göre farklı türlere ayrılır: 1. Yatak Profiline Göre: - Çentik Vadi: Eğimin fazla olduğu alanlarda oluşur, V şeklinde profil. - Boğaz Vadi: Dağların enine yarılmasıyla oluşan U harfine benzeyen vadiler. - Kanyon: Kalkerli arazi üzerinde oluşan, yamaçları basamak şeklinde olan vadiler. - Tabanlı Vadi: Yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşınımın etkisiyle oluşur. 2. Beslenme Kaynaklarına Göre: - Alüvyal Fanlar: Kanyondan ayrılıp düz bir alana akan derelerin oluşturduğu şekiller. - Örgülü Akarsular: Çok sayıda kanala sahip, sürekli dallanan ve birleşen akarsular. - Delta: Akarsuların okyanus veya durgun su kütlelerine ulaştığında oluşturduğu şekiller. 3. Rejimlerine Göre: - Düzensiz Rejimli Akarsular: Debileri mevsimlere göre büyük değişiklik gösterir. - Karma Rejimli Akarsular: Farklı kaynaklardan beslendikleri için rejimlerinde daha az dalgalanma olur. - Düzgün Rejimli Akarsular: Yıl boyunca debileri fazla değişmeyen akarsulardır.

Dünya akarsular haritası çizmek için aşağıdaki yöntemler kullanılabilir: 1. İzohips Yöntemi: Akarsular, izohips haritalarında kalın ve farklı renkli çizgilerle gösterilir. 2. Renklendirme Yöntemi: Yeryüzü, yükselti basamaklarına göre renklendirilerek gösterilir. 3. Kabartma Yöntemi: Yer şekillerinin maketleri yapılarak, yüksekliklerine göre boyanır. Ayrıca, gölgelendirme ve tarama yöntemleri de akarsular gibi coğrafi özelliklerin haritada gösterilmesinde kullanılabilir.

Akarsu vadileri dört ana türe ayrılır: çentik vadi, boğaz (yarma) vadi, kanyon vadi ve geniş tabanlı vadi. Özellikleri: 1. Çentik Vadi: Akarsuların yer aldığı coğrafi parçanın zeminine doğru uyguladığı yıpratma hareketi ile oluşur. 2. Boğaz Vadi: Akarsuların sıradağları veya sert zeminleri yarmasıyla oluşur. 3. Kanyon Vadi: Klaker gibi dirençli ve çatlaklı taşlar içinde bulunan ve derinlemesine aşındırmasıyla oluşan vadilerdir. 4. Geniş Tabanlı Vadi: Yükseklik farkı minimum seviyede olduğu için bölge içindeki su kuvveti her bir yana baskı uygular.

Seki (coğrafya), akarsuların iki yakasındaki yamaçlarda veya deniz ve göl kıyılarında görülen basamak biçiminde yeryüzü şekli, teras anlamına gelir.

Coğrafya'da delta oluşumu, akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu gerçekleşir. Delta ovasının oluşabilmesi için gerekli koşullar şunlardır: 1. Döküldüğü deniz sığ olmalı (kıta sahanlığı geniş olmalı). 2. Kıyı akıntısı olmamalı. 3. Gel-git olayı kuvvetli olmamalı (okyanus kıyısı olmamalı). 4. Akarsu bol miktarda alüvyon taşımalı. Bu koşullar sağlandığında, biriken malzemeler üçgen şeklinde düzlükler meydana getirir ve bu düzlüklere delta ovası adı verilir.

Menderes, coğrafyada akarsu yatak eğiminin azalması sonucu akarsuyun büklümler yaparak akması anlamına gelir. Özellikleri: - Menderesler oluşturan akarsuların uzunluğu artar, ancak akış hızı ve aşındırma gücü azalır. - Bu tür akarsular, hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetleri yaparlar. Türkiye'de menderesler, özellikle Ege Bölgesi'ndeki akarsularda (Gediz, Bakırçay, Büyük Menderes, Küçük Menderes) yaygındır.

Menderesli akış, akarsu yatak eğiminin azaldığı yerlerde akarsuyun S şeklinde akış göstermesi durumudur.

Menderes ve alüvyon farklı coğrafi oluşumlardır: 1. Menderes: Akarsuların yatak eğiminin azaldığı ve akış hızının düştüğü bölgelerde, kıvrımlar yaparak akması sonucu oluşan eğri büğrü akarsu yollarıdır. 2. Alüvyon: Akarsuların taşıdığı kil, kum, çakıl gibi kütle parçalarının, suyun akış hızının azalması sonucu elverişli yerlere birikmesiyle meydana gelen tortulardır.

Akarsuyun özellikleri şunlardır: 1. Akış Yönü ve Kaynağı: Akarsular, genellikle dağlar, tepeler veya yüksek arazilerden kaynaklanır ve eğim etkisiyle deniz, göl veya başka bir su kütlesine doğru akar. 2. Akış Hızı ve Debisi: Akarsuyun hızı, eğimine ve suyun geçtiği zemin özelliklerine bağlı olarak değişir. 3. Havza: Akarsu, etrafındaki toprak parçası üzerinde yağmur suyunu toplar ve bu bölgeye havza denir. 4. Taşıma ve Sediment Birikintisi: Akarsular, taşlar, çakıl, kum gibi çeşitli malzemeleri taşır ve akışın hızı azaldığında bu malzemeleri biriktirir. 5. Mecra ve Vadi: Akarsu, akışını yaptığı yolda bir vadi oluşturur ve bu vadiler zamanla derinleşebilir ve genişleyebilir. 6. Beslenme Kaynakları: Akarsular, yağmur, kar erimesi, yeraltı suyu veya göller gibi farklı kaynaklardan beslenir.

Akarsularda denge profiline ulaşma süresi, milyonlarca yıl süren uzun bir zaman sürecine bağlıdır. Bu süre, aşağıdaki faktörlere de bağlıdır: Akarsuyun döküldüğü deniz veya göl seviyesinin aynı kalması. Tektonik hareketler. Denge profiline ulaşan akarsularda, yatak eğimi azalmış, akış hızı ve aşındırma gücü düşmüş, taşıma kapasitesi ise artmıştır.

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için aşağıdaki faktörlerin bir arada olması gerekir: 1. Eğimin azalması. 2. Suyun azalması. 3. Akarsu hızının azalması. 4. Akarsu yükünün artması.