Akarsular

Koşuburnunda hangi balıkların bulunduğuna dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Türkiye'nin farklı deniz ve akarsu bölgelerinde şu balıklar yaşamaktadır: Karadeniz: Hamsi, istavrit, kefal, palamut, mezgit, barbunya ve lüfer. Ege Denizi: Levrek, çipura, sardalya ve barbun. Akdeniz: Orkinos, kılıçbalığı, karagöz ve kalkan. Marmara Denizi: Uskumru, sardalya, istavrit. Ayrıca, iç sularda sazan, yayın, alabalık ve turna gibi tatlı su balıkları da bulunmaktadır.

Kanyon vadiler, genellikle akarsuların derine doğru aşındırması ile oluşur. Kanyon oluşumunda etkili olan faktörler: Erozyon: Su, rüzgar ve buzun aşındırıcı etkisi. Tektonik hareketler: Yer kabuğunun ayrılması veya çarpışması. Fiziksel aşınma: Sıcaklık dalgalanmaları ve donma-çözülme süreçleri. Kimyasal aşınma: Su ve kimyasalların kayalarla reaksiyonu. Biyolojik aşınma: Bitki kökleri ve mikroorganizmaların etkisi. Kanyonlar, ayrıca iki dağ zirvesi arasındaki yarıktan da görülebilir. Türkiye'de kanyon vadilere örnek olarak Antalya'daki Köprülü Kanyon, Kastamonu'daki Valla ve Ersizlerdere Kanyonu, Artvin'deki Cehennemdere Kanyonu ve Muğla'daki Saklıkent Kanyonu verilebilir. Dünya'nın en büyük kanyonlarından biri, ABD'nin Arizona eyaletinde bulunan Büyük Kanyon'dur.

Türkiye'deki 25 akarsu havzası şunlardır: 1. Dicle-Fırat Havzası. 2. Aras Havzası. 3. Çoruh Havzası. 4. Meriç-Ergene Havzası. 5. Asi Havzası. 6. Kızılırmak Havzası. 7. Sakarya Havzası. 8. Konya Kapalı Havzası. 9. Yeşilırmak Havzası. 10. Büyük Menderes Havzası. 11. Batı Karadeniz Havzası. 12. Marmara Havzası. 13. Doğu Karadeniz Havzası. 14. Susurluk Havzası. 15. Doğu Akdeniz Havzası. 16. Ceyhan Havzası. 17. Batı Akdeniz Havzası. 18. Antalya Havzası. 19. Van Gölü Havzası. 20. Gediz Havzası. 21. Kuzey Ege Havzası. 22. Akarçay Havzası. 23. Küçük Menderes Havzası. 24. Burdur Göller Havzası. Bu havzalardan 5 tanesi sınır aşan su havzası özelliği göstermektedir: Dicle-Fırat, Asi, Çoruh, Aras ve Meriç-Ergene.

Dev kazanları, akarsuyun şelaleler (çağlayanlar) yaparak aktığı yerlerde, suyun düştüğü alanda oluşur. Bazı örnekler: Akdeniz Bölgesi'nde Manavgat ve Düden şelaleleri; Doğu Anadolu Bölgesi'nde Tortum ve Muradiye şelaleleri. Ayrıca, Manisa'nın Salihli ilçesindeki Tabak Deresi'nde de dev kazanları bulunmaktadır.

Türkiye'deki akarsular, farklı denizlere dökülmektedir: Karadeniz'e dökülen akarsular: Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Filyos, Bartın, Çoruh. Marmara Denizi'ne dökülen akarsular: Susurluk, Gönen, Simav Çayı. Ege Denizi'ne dökülen akarsular: Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes. Akdeniz'e dökülen akarsular: Aksu, Göksu, Manavgat, Seyhan, Ceyhan, Asi. Basra Körfezi'ne dökülen akarsular: Fırat, Dicle. Hazar Denizi'ne dökülen akarsular: Aras, Kura.

Nehir ve ırmak arasındaki temel fark, büyüklük ve derinliktir. Nehir, genellikle denizlere, göllere ya da bir başka büyük akarsuya dökülen, genişliği ve taşıdığı su miktarı bakımından büyük akarsulara verilen genel isimdir. Irmak ise daha küçük ve sığ akarsular için kullanılır. Kimi durumlarda ise bir başka suya ulaşmadan yer altında kaybolduğu ya da tamamen kuruduğu da görülmektedir.

Akarsuyun en güçlü aşındırıcı etkisi mekanik aşındırma olarak kabul edilir. Mekanik aşındırmanın gücü şu faktörlere bağlıdır: Su miktarı (akım). Akış hızı. Yük miktarı. Zeminin özelliği.

Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri iki ana gruba ayrılır: 1. Akarsu aşındırma şekilleri: vadi (çentik, boğaz, kanyon); kırgıbayır (badlans); peribacası; dev kazani (çavlan); plato; peneplen (yontukdüz). 2. Akarsu biriktirme şekilleri: birikinti konisi (birikinti yelpazesi); dağ eteği ovası; dağ içi ovası; taban (kaide) seviyesi ovası; delta ovası; ırmak (kum) adası. Ayrıca, hem aşındırma hem biriktirme yapan menderes (büklüm) ve seki (taraça) gibi şekiller de vardır.

Dere ve nehir arasındaki temel farklar şunlardır: Büyüklük: Nehirler, derelerden daha büyük akarsulardır. Akış Hızı: Nehirlerdeki su akışı, derelere göre daha hızlıdır. Su Miktarı: Nehirler, derelere göre daha fazla su taşır. Uzunluk: Nehirler, derelere göre daha uzun mesafelerde akar. Sonlanma: Dereler genellikle nehirlere veya çaylara katılırken, nehirler denizlere veya göllere dökülür. Ayrıca, nehir ve dere arasındaki ayrım, akarsuyun üzerinde yapılan etkinlikler (taşımacılık, suyun iktisadi değeri, çevresel faktörler) gibi kriterlere göre de belirlenebilir.

Akarsuların aşındırma şekilleri şunlardır: Kimyasal aşındırma. Mekanik aşındırma. Mekanik aşındırmanın türleri: Hidrolik aşındırma. Korazyon (Abrazyon). Atrisyon. Korozyon. Bazı akarsu aşındırma şekilleri: Çentik vadi. Kanyon vadi. Dev kazanı.

Akarsu çeşitleri şu şekilde sınıflandırılabilir: Akma durumuna göre: Sürekli akarsular; Süreksiz akarsular (mevsimlik akarsular). Akma ortamına göre: Yeraltı akarsuları; Yerüstü akarsuları. Beslenme kaynaklarına göre: Yağmur, kar, buz suları ile beslenen akarsular; Yeraltı suları ile beslenen akarsular; Gölden çıkan akarsular; Karma rejimli akarsular. Rejimlerine göre: Düzenli rejimli akarsular; Düzensiz rejimli akarsular; Karma rejimli akarsular. Türkiye'deki akarsular genellikle kısa ve hızlı akışa sahiptir. Akarsu çeşitlerine dair daha detaylı bilgiye aşağıdaki kaynaklardan ulaşılabilir: evrimagaci.org; cografyahocasi.com; derscografya.com.

Dünya akarsular haritasının nasıl çizildiğine dair bilgi bulunamadı. Ancak, dünya akarsular ve sular coğrafyası haritalarını içeren bazı kaynaklar şunlardır: YouTube. Pinterest. Başarsoft.

Akarsu vadileri, enine profillerine göre çeşitli tiplere ayrılır. İşte bazı akarsu vadisi tipleri ve özellikleri: Çentik Vadi: Akarsuyun kaynak kısımlarındaki yüksek dağlık alanlarda oluşur. Boğaz Vadi: Akarsuyun bir dağı diklemesine yarıp, kenarları oldukça dik vadiler oluşturmasıdır. Asimetrik Vadi: Vadinin yamaçlarını oluşturan kayaçlar arasında direnç farklılığı olması durumunda oluşur. Kanyon Vadi: Akarsuların vadinin yan yamaçlarını aşındırmaya gerek kalmadığı, derine aşındırmanın kolay olduğu alanlarda gelişir. Tabanlı Vadi: Akarsu yatağındaki eğimin azaldığı alanlarda, akarsuyun taşıma kapasitesi azalır ve alüvyonları yatağında biriktirerek bir taban oluşturur. Kör Vadi: Genellikle karstik alanlarda akarsu yeraltına sızar ve yeraltı akarsuyu olarak akışına devam eder. Buzul Vadileri: Tekne (U) Vadi: Dağların yüksek kısımlarında oluşup, vadi buzulları tarafından oluşturulur. Asılı Vadi: Bir vadi buzuluna katılan yan kollar yataklarını buzul vadisinin deliğine kadar aşındıramaz. Ayrıca, akarsuyun yatak eğiminin azalmasına bağlı olarak oluşan yatık yamaçlı vadiler ve geniş (alüvyal) tabanlı vadiler de bulunur.

Coğrafyada seki (taraça), yatağına alüvyonlarını yaymış olan akarsuyun yeniden canlanarak yatağını kazması ve derinleştirmesi sonucunda oluşan basamaklardır. Taban seviyesinin alçalması nedeniyle, tabanlı bir vadide akan akarsuyun aşındırma gücü artar ve yatağını derine doğru kazan akarsu vadi tabanına gömülür. Ayrıca, seki kelimesi, oturmak için evlerin önüne yapılmış olan set veya sedir ya da toprak üzerindeki yükseklik anlamlarında da kullanılır.

Coğrafyada delta, bir ırmağın çatallanarak denize döküldüğü yerde oluşur. Delta oluşumunda etkili olan bazı faktörler şunlardır: Akıntının olmaması. Kıyının sığ olması. Gelgit hareketlerinin olmaması veya çok az olması. Akarsuyun yüksek miktarda alüvyon taşıması. Akarsuların taşıdıkları malzemeleri denizin iç kısmında biriktirmesi ve zamanla bu maddelerin düzlükler haline gelmesiyle delta ovası oluşur.

Coğrafyada menderes, bir nehrin veya akarsuyun yatağında meydana gelen kıvrımlara verilen addır. Menderesler, akarsuyun eğimin az olduğu, akış hızının yavaşladığı geniş düzlük alanlarda veya ovalarda oluşur. Mendereslerin bazı özellikleri şunlardır: Akış hızı düşüktür. Yatak yapısı kıvrımlıdır. Hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetlerini bünyesinde taşır. Verimli tarım alanlarıdır. Akarsu uzunluğunu artırır. Menderesler, oluşumlarına ve bulundukları ortama bağlı olarak serbest menderesler ve gömük menderesler olmak üzere iki farklı grupta incelenir.

Coğrafyada menderesli akış, akarsuların eğimin az olduğu, genellikle düzlük bölgelerde oluşturduğu kıvrımlı akış şeklidir. Menderesli akış şu şekilde oluşur: Akarsu, yatak boyunca aktıkça sağa ve sola doğru kıvrımlar oluşturmaya başlar. Akarsuyun dış bükey kıyısında suyun hızı arttığı için aşındırma meydana gelirken, iç bükey kıyısında akış hızı düştüğünden tortu birikmesi gerçekleşir. Bu aşındırma ve biriktirme faaliyetleri zamanla akarsuyun yatak şeklini değiştirir ve kıvrımlı bir yapı olan menderesler ortaya çıkar. Menderesli akışın özellikleri şunlardır: Akış hızı düşüktür. Yatak yapısı kıvrımlıdır. Hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetlerini bünyesinde taşır. Verimli tarım alanlarıdır. Akarsu uzunluğunu artırır. Menderesli akış, genellikle eğimi az olan, akarsu akışının yavaşladığı geniş düzlük alanlarda veya ovalarda görülür.

Menderes, akarsuyun geniş çengelli büklümlere sahip, tek dolambaçlı bir kanaldan oluşan kısmıdır. Alüvyon ise, akarsular tarafından taşınan kil, kum, çakıl taşı gibi kütle parçalarının, suyun akış hızının azalması sonucu elverişli yerlere birikmesiyle meydana gelen tortulardır. Alüvyonlar, eski ve yeni olmak üzere ikiye ayrılır: Eski alüvyonlar, nehrin suları kabardığı zaman su altında kalmayan, akarsu kenarında bulunan verimli arazideki alüvyonlardır. Yeni alüvyonlar, henüz gelişmekte olup, zaman zaman su baskınlarına uğrayan yerlerdeki alüvyonlardır. Alüvyonlar, alüvyon ovaları, alüvyon set gölleri ve delta gölleri gibi oluşumlara yol açar.

Birikinti yelpazesi ve delta arasındaki temel farklar şunlardır: 1. Konum: - Birikinti yelpazesi, akarsuların dağ eteklerinde, suyun hızla aktığı alanlardan sonra meydana gelir. - Delta, akarsuların deniz veya göl kenarlarında, suyun tamamen durduğu bölgelerde oluşur. 2. Oluşum Süreci: - Birikinti yelpazesi, akarsuyun taşıma kapasitesinin azalması ve suyun hızının yavaşlamasıyla oluşur. - Delta, akarsuyun taşıdığı alüvyonların deniz veya göl kenarında birikmesiyle oluşur. 3. Yapı: - Birikinti yelpazesi, genellikle üç ana bölümden oluşur: yelpaze tabanı, yelpaze sırtı ve yelpaze arkası. - Delta, üçgen veya girintili-çıkıntılı bir yapıya sahiptir. 4. Çevre Koşulları: - Birikinti yelpazesi, güçlü akıntıların ve gel-git hareketlerinin olmadığı alanlarda oluşur. - Delta, sığ kıyılar ve güçlü gel-git hareketleri olmayan alanlarda oluşur.

Akarsuların bazı özellikleri: Akış Hızı: Akarsuyun akış hızı, yatağın her iki kesitinde de farklıdır. Debi: Akarsuyun herhangi bir kesitinden saniyede geçen su miktarını ifade eder. Rejim: Akarsuyun taşıdığı su miktarının yıl içinde değişimini ifade eder. Beslenme Kaynakları: Yağmur, kar, buz suları, yeraltı suları, göller ve kaynak sularıyla beslenirler. Havza: Akarsuyun kaynağı ile ağzı arasında, akarsuya su veren tüm alanı kapsar. Türleri: Sürekli akarsular, süreksiz (mevsimlik) akarsular, sel rejimli akarsular olarak sınıflandırılır. Kullanım Alanları: Tarım, enerji, gıda, turizm sektörlerinde kullanılır.