Aşındırma

Hörgüç kaya, buzulların aşındırması sonucu oluşur. Bu süreçte: 1. Buzullar hareket ederken geçtikleri yerleri çizerek, törpüleyerek ve cilalayarak aşındırır. 2. Kayaların yumuşak kısımları aşınırken, sert kısımlar yüksekte kalır ve deve hörgücüne benzeyen şekiller ortaya çıkar.

Tafoniler, kayaların sular tarafından yumuşak kısımlarının eritilmesi ve aşındırılması sonucu oluşur. Oluşum süreci şu şekilde gerçekleşir: 1. Sıcaklık Farkları: Çöl gibi kurak bölgelerde gündüz ve gece sıcaklığı arasındaki büyük farklar kayaların genleşmesine ve çatlamasına neden olur. 2. Rüzgar Aşındırması: Çatlaklardan içeri giren rüzgarlar, kayaların çözünebilen kısımlarını aşındırarak oyuklar oluşturur. 3. Zaman: Bu süreç binlerce yıl sürebilir ve sonuçta kuş yuvasına benzeyen tafoniler ortaya çıkar.

Akarsuyun en güçlü aşındırıcı etkisi mekanik aşındırma olarak kabul edilir. Mekanik aşındırmanın gücü şu faktörlere bağlıdır: - Su miktarı (akım): Su miktarı arttıkça akarsuyun aşındırma gücü de artar. - Akış hızı: Eğimin fazla olduğu bölgelerde akarsular daha hızlı akar ve aşındırma güçleri artar. - Yük miktarı: Akarsuyun taşıdığı kum, çakıl gibi maddeler aşındırma kazma araçlarıdır ve yük miktarı arttıkça aşındırma da o kadar fazla olur. - Zeminin özelliği: Gevşek maddeler daha kolay aşındırılırken, dirençli kayalar aşınmaya daha uzun süre karşı koyarlar.

Akarsuyun aşındırma ve biriktirme yaptığı yerler şunlardır: Aşındırma Yerleri: 1. Vadiler: Akarsuların yeryüzünü aşındırması sonucu oluşan en yaygın yer şekillerindendir. 2. Şelaleler: Akarsuların sert ve yumuşak tabakalar arasındaki farklı aşındırmasıyla oluşur. 3. Kanyon Vadiler: Kalkerli arazilerde oluşan derin ve dik yamaçlı vadilerdir. 4. Dev Kazanı: Akarsuların şelaleler yaparak aktığı yerlerde, suyun düştüğü alanda oluşan çukurluklardır. Biriktirme Yerleri: 1. Delta Ovaları: Akarsuların denize döküldükleri yerlerde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle oluşur. 2. Birikinti Konileri: Eğimli arazilerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri yavaşladığı yerlerde biriktirmesiyle oluşur. 3. Dağ Eteği Ovaları: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan dalgalı ovalardır. 4. Irmak Adası (Kum Adası): Akarsuların yatak eğimini azaltıp yatağını genişlettiği yerlerde taşıdığı malzemeleri adacıklar şeklinde biriktirmesiyle oluşur.

Karstik dolin, karstik arazilerde yer altı sularının kireç taşı, dolomit ve diğer çözünebilen kayaçları aşındırmasıyla oluşan çöküntü çukurudur. Dolinin oluşumu şu adımlarla gerçekleşir: 1. Yağmur Suyu ve Asidik Reaksiyonlar: Yağmur suyu, atmosferdeki karbondioksit (CO₂) ile birleşerek zayıf asidik bir çözelti oluşturur ve bu su, çözünür kayaçları aşındırmaya başlar. 2. Yer Altı Boşlukları: Yağmur suyu yer altına sızdıkça, yer altındaki kayaçları çözerek boşluklar oluşturur. 3. Çökmeler ve Dalgalar: Yerin üst kısmındaki zemin, yer altındaki boşlukların büyümesi sonucu çökebilir ve bu çökme, yüzeyde çukur veya depresyon (dolin) oluşmasına yol açar. 4. Erozyon: Yağışlar ve su akışları bu çukurları zamanla daha da derinleştirir, bu da dolinin büyümesine neden olur.

Dış güçlerin aşındırma ve biriktirme şekilleri şunlardır: Aşındırma Şekilleri: 1. Falez (Yalıyar): Dalgaların kıyının gerisinde uzanan dik yamaçların alt kısımlarını aşındırmasıyla oluşan dik yamaçlar. 2. Doğal Köprüler: Denizdeki bir kara parçasının alt kısımlarının aşındırılması sonucu oluşan yer şekilleri. 3. Yardang: Kurak iklim bölgelerindeki az dirençli kayaçların rüzgâr etkisiyle oluşmuş U şeklindeki yer şekilleri. 4. Tafoni: Kayaçların suların etkisiyle çözünüp gevşeyen kısımlarının rüzgârlar tarafından aşındırılması sonucunda oluşmuş yer şekilleri. Biriktirme Şekilleri: 1. Kumsal (Plaj): Dalgaların taşıdıkları ince malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kumullar. 2. Kıyı Oku: Dalgalar ve akıntıların taşıdıkları malzemeyi koy kenarlarında biriktirmesiyle oluşan çıkıntılar. 3. Lagün: Kıyı oklarının zamanla genişleyip uzaması sonucunda oluşan kıyı set gölleri. 4. Tombolo: Kıyıya yakın bir adanın dalgaların getirdiği malzemelerle oluşan kıyı kordonlarıyla bağlanması sonucu oluşan yarımadalar.

Taşlanmış yüzey, genellikle aşındırma yöntemi ile malzemenin yüzeyinden talaş kaldırılması sonucu elde edilen bir yüzey türüdür. Bu terim ayrıca, tarihi veya arkeolojik nesnelerin zaman içinde kötü muamele görmesi sonucu oluşan hasarlı yüzey için de kullanılır.

Buzul moreni, buzulların aşındırıp taşıdığı ve biriktirdiği malzemelere verilen addır.

Bazı metaller ve aşındırıcı maddeler şunlardır: Asitler: Nitrik asit ve hidroklorik asit gibi güçlü asitler, bakır, pirinç, paslanmaz çelik ve titanyum gibi metalleri aşındırır. Su ve nem: Demir ve çelik gibi metaller, su ve oksijenle temas ettiklerinde paslanır. Hava kirliliği: Sülfür dioksit ve nitrojen dioksit gibi gazlar, metallerin okside olmasına ve paslanmasına neden olur. Kimyasal maddeler: Bazlar, cam ve porselen gibi malzemelerde aşındırıcı etkiye sahiptir. Metallerin aşındırılması, korozyon olarak adlandırılır ve metalin yüzeyinde aşınma ve zayıflamaya yol açar.

Evet, denge profilinde akarsu hem aşındırma hem de biriktirme yapar. Aşındırma: Denge profiline ulaşmış akarsularda yatak eğimi azaldığından, akarsuyun aşındırma gücü de azalır. Biriktirme: Eğimin azalması ve akarsuyun taşıdığı malzemeleri bırakma isteği, biriktirme faaliyetlerini artırır.

Peri Bacaları'nın oluşumunda hem iç hem de dış kuvvetler etkilidir. Dış kuvvetler arasında rüzgar ve yağmur gibi aşındırıcı güçler yer alır.

Geriye aşındırma, akarsuların yataklarını ağızdan kaynağa doğru aşındırıp derinleştirmesi olayıdır.

Akarsu vadisinin genişlemesinin nedeni, akarsuyun yanlara doğru kıvrımlı aşındırma yapmasıdır. Ayrıca, yanal aşındırmanın sürekli devam etmesi de vadinin tabanının genişlemesine katkıda bulunur.

Taraça (seki), akarsu aşındırma ve biriktirme şekillerinden biriktirme şeklidir.

Rüzgarın oluşturduğu şekiller iki ana kategoriye ayrılır: aşındırma şekilleri ve biriktirme şekilleri. Rüzgarın aşındırma şekilleri: 1. Mantar kaya: Kayaların alt kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan mantar görünümlü kayaçlar. 2. Tafoni: Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde, kayaçların çözünen kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılması sonucu oluşan kovuklar. 3. Yardang: Farklı sertlikte tabakaların yan yana uzandığı yerlerde oluşan, hakim rüzgar yönüne paralel uzanan oluklar. 4. Hamada: Rüzgarın çöllerde ufalanmış materyalleri taşıması sonucunda geniş yüzeylerde kalan kayalık alanlar. Rüzgarın biriktirme şekilleri: 1. Barkan: Rüzgarın taşıdığı kum ve tozları hilal şeklinde biriktirmesiyle oluşan şekiller. 2. Kumullar: Rüzgarın taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde veya bir engelin gerisinde biriktirmesiyle oluşan kum tepecikler. 3. Lös: Rüzgarın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolar.

Rüzgar, aşındırma yoluyla çeşitli yer şekilleri oluşturur: 1. Mantarkaya: Rüzgarların kayaların alt kısımlarını aşındırarak oluşturduğu mantar şeklindeki kayalardır. 2. Tafoni: Kayaçların çözünebilen kısımlarını aşındırarak oyuklar oluşturması. 3. Yardang: Rüzgar yönüne paralel uzanan, oluk şeklindeki yer şekilleridir. 4. Şahit Tepeler: Farklı dirençteki kayaçların aşınmasıyla oluşan tepelerdir. 5. Hamada: Çöllerde ince yapılı materyallerin taşınması sonucu geride kalan kayaçların oluşturduğu kaldırıma benzeyen şekillerdir.

Derine ve yanal aşındırma, akarsuların yataklarını kazarak ve kopardığı parçacıkları taşıyarak yaptığı iki temel aşındırma türüdür. Derine aşındırma: Akarsuların yatağını düşey doğrultuda kazarak deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır. Yanal aşındırma: Akarsuların, içlerindeki materyallerle birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır.

Sülfürik asit (H2SO4) cam kapta saklanamaz çünkü camı aşındırır. Bunun nedeni, sülfürik asidin hidroflorik asit (HF) dışında diğer asitlerden farklı olarak cama etki eden tek asit olmasıdır.

Çakıl taşları, suyun aşındırması sonucu yuvarlak hale gelir. Bu sürecin nedeni şudur: - Akarsu boylarındaki çakıllar sürekli olarak akarsu boyunca yuvarlandıkları için yuvarlaktır. - Deniz kenarlarındaki çakıllar ise dalgalar tarafından yatay vuruşlarla aşındırıldığı için yassı olur.

Koyaklar, karalarda akarsuların aşındırması sonucu oluşur. Ayrıca, dağlar ve kayalıklarda doğal çukurlar olarak da ortaya çıkabilirler.