YerŞekilleri

Dış güçlerin oluşturduğu yer şekilleri şunlardır: 1. Rüzgârlar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde yer şekillerini şekillendirir, kumullar ve mantar kayalar gibi şekiller oluşturur. 2. Akarsular: Vadi, plato, delta, menderes, kırgıbayır gibi aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşturur. 3. Yeraltı Suları: Kalker, jips ve kaya tuzu gibi kolay eriyen kayaçlarda aşındırma ve biriktirme sürecine bağlı olarak karstik şekiller (lapya, obruk, düden) oluşturur. 4. Buzullar: U-valleyler, fiyortlar, drumlinler ve morenler gibi aşındırma ve taşıma etkisiyle oluşan şekiller oluşturur. 5. Dalgalar ve Akıntılar: Kıyı oku, kıyı seti, lagün, tombolo gibi kıyı şekillerini oluşturur.

Türkiye'nin coğrafi özellikleri şunlardır: 1. Yer Şekilleri: Türkiye, genellikle engebeli bir araziye sahiptir. 2. İklim: Türkiye'de çeşitli iklim tipleri görülür. 3. Bitki Örtüsü: Türkiye'nin yaklaşık %28'i ormanlarla kaplıdır. 4. Doğal Güzellikler: Türkiye, Kapadokya'nın peri bacaları, Pamukkale'nin termal suları ve Nemrut Dağı gibi doğal güzelliklere sahiptir. 5. Coğrafi Bölgeler: Türkiye, Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu olmak üzere yedi ana coğrafi bölgeye ayrılmıştır.

Türkiye'deki yer şekilleri, dağılış açısından şu şekilde değerlendirilir: 1. Dağlar: Türkiye'nin yer şekilleri büyük ölçüde dağlık alanlardan oluşur. 2. Ovalar: İç Anadolu Bölgesi'nde yer alan Konya Ovası gibi geniş ve verimli ovalar mevcuttur. 3. Platolar: İç Anadolu Bölgesi'nde ve diğer iç kesimlerde yüksek ve düz araziler olan platolar bulunur. 4. Akarsular ve Göller: Türkiye, Fırat ve Dicle nehirleri gibi önemli su kaynaklarına sahiptir. 5. Kıyılar: Türkiye'nin kıyıları, enine ve boyuna kıyılar olarak ikiye ayrılır.

Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri iki ana gruba ayrılır: 1. Akarsu aşındırma şekilleri: vadi (çentik, boğaz, kanyon); kırgıbayır (badlans); peribacası; dev kazani (çavlan); plato; peneplen (yontukdüz). 2. Akarsu biriktirme şekilleri: birikinti konisi (birikinti yelpazesi); dağ eteği ovası; dağ içi ovası; taban (kaide) seviyesi ovası; delta ovası; ırmak (kum) adası. Ayrıca, hem aşındırma hem biriktirme yapan menderes (büklüm) ve seki (taraça) gibi şekiller de vardır.

Konya'da yaygın olan yer şekilleri şunlardır: 1. Ovalar ve Platolar: Konya Ovası ve Ereğli, Karapınar platoları gibi geniş düzlükler. 2. Dağlar: Toros Dağları, Konya'nın güney sınırlarında yer alır. 3. Göller: Beyşehir Gölü, Tuz Gölü ve Meke Gölü gibi çeşitli göller. 4. Akarsular: Konya Çayı, Kızılırmak ve Seydişehir Çayı gibi akarsular. 5. Karstik Şekiller: Lapya, dolin, uvala ve obruk gibi karstik oluşumlar.

İç kuvvetlerin oluşturduğu yer şekilleri şunlardır: 1. Tektonik Kuvvetler: - Kıvrım Dağları ve Kırık Dağlar: Levhaların birbirine yaklaşması veya kırılması sonucu oluşur. - Fay Hatları: Yer kabuğunda meydana gelen kırılmalar ve hareketler sonucu oluşan yer şekilleridir. 2. Volkanik Kuvvetler: - Volkanik Dağlar ve Kraterler: Magma ve lavların yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. - Lav Akıntıları: Volkanik faaliyetlerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. 3. Depremler: - Fay Ovaları: Depremler sırasında oluşan çöküntü alanlarıdır. Bu kuvvetler ayrıca epirojenez (kıta oluşumu) ve transgresyon (deniz ilerlemesi) gibi daha geniş ölçekli yer şekillerinin oluşumuna da katkıda bulunur.

Coğrafya dış kuvvetleri, yerkabuğunda şekil değişikliklerine neden olan ve genellikle atmosferik, hidrosferik ve biyosferik etmenlerden kaynaklanan süreçler olarak özetlenebilir. Dış kuvvetler dört ana kategoriye ayrılır: 1. Akarsular: Yeryüzünü aşındıran, taşıyan ve biriktiren en etkili dış kuvvetlerden biridir. 2. Rüzgar: Özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde önemli yer şekilleri oluşturur. 3. Buzullar: Yüksek dağlık bölgelerde ve kutup bölgelerinde yeryüzünü şekillendiren önemli dış kuvvetlerdir. 4. Dalga ve Deniz Etkileri: Kıyı bölgelerinde yeryüzünü şekillendirir.

Türkiye, iç kuvvetler sonucu şu yer şekillerine sahiptir: 1. Kıvrımlı ve kırıklı sıradağlar: Orojenez sonucu oluşmuştur ve genellikle 3. jeolojik zaman başlarında Tersiyer döneminde meydana gelmiştir. 2. Volkanik dağlar: Türkiye'de volkanizma sonucu oluşmuş en büyük yer şekilleridir. 3. Platolar: Epirojenik hareketler ile Anadolu'nun toptan yükselmesi sonucu oluşmuştur. 4. Boğazlar ve denizler: Epirojenik çökme ile İstanbul, Çanakkale Boğazı ve Ege Denizi oluşmuştur.

Seki kelimesi farklı bağlamlarda çeşitli anlamlara sahiptir: 1. Evlerin önüne yapılan set: Taş ve çamurdan yapılan, oturmak için kullanılan set. 2. Toprak üstündeki yükseklik: Doğal set, taraça. 3. Akarsuların yamaçlarında yer şekli: Basamak biçiminde yeryüzü şekli, teras. 4. Futbol terimi: Kapalı veya açık oyun alanlarının çevresinde seyircilerin oturduğu basamak basamak yer, tribün. 5. Atların ayaklarında beyazlık: Ayak bileğine veya dize kadar çıkan beyazlık veya beyaz şerit iz.

Türkiye'deki yer şekillerinin oluşum sürecine iç kuvvetler, özellikle orojenez ve epirojenez olmak üzere, önemli etkilerde bulunmuştur. Orojenez, dağ oluşumu hareketleri, Türkiye'de yer şekillerinin şekillenmesinde en etkili iç kuvvettir. Epirojenez ise kıta oluşumu hareketleridir ve Anadolu Yarımadası'nın toptan yükselmesi sonucu yüksek plato ve ovaların oluşmasına neden olmuştur. Bunun yanı sıra, Türkiye'de volkanizma ve depremler de yer şekillerinin oluşumunda rol oynamıştır; ancak bu kuvvetler orojenez kadar yaygın değildir.

Türkiye'de yer şekillerinin genel özellikleri şunlardır: 1. Dağlık Alanlar: Türkiye, geniş dağlık alanlara sahiptir ve engebeli bir araziye sahiptir. 2. Yükselti: Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti ortalaması artar. 3. Platolar: Platolar en yaygın olarak İç Anadolu Bölgesi'nde bulunur. 4. Volkanik Şekiller: Volkanik arazi ve şekillere en çok Doğu Anadolu'da rastlanır. 5. Kıyı Çizgileri: Ege'de kırıklı dağlar kıyı çizgisine dik, Karadeniz ve Akdeniz'de ise dağ sıraları kıyı çizgisine paralel uzanır. 6. Karstik Şekiller: Karstik arazi ve şekillere en çok Akdeniz Bölgesi'nde rastlanır. 7. En Yüksek Dağ Zirvesi: Türkiye'nin en yüksek dağ zirvesi, sönmüş bir volkan konisi olan Ağrı Dağı'dır. 8. Aktif Yanardağ: Türkiye'de aktif bir yanardağ yoktur. 9. Dış Kuvvetler: Türkiye'nin yer şekillerinin oluşumunda en az etkili olan dış kuvvet buzullardır.

Türkiye'deki ana yer şekilleri ve bunların temel özellikleri ve dağılışları şu şekildedir: 1. Dağlar: Türkiye genel olarak dağlık ve engebelidir. 2. Ovalar: Türkiye'de ovalar, oluşumlarına göre farklı özellikler gösterir. 3. Platolar: Türkiye'de platolar geniş yer kaplar ve genellikle 3. jeolojik zamanda gerçekleşen toplu yükselme sonucu oluşmuştur. 4. Yükselti: Türkiye'nin ortalama yükseltisi 1132 metredir ve batıdan doğuya doğru artar. 5. Kıyılar: Türkiye'de kıyı şekilleri, jeolojik oluşum süreci ve coğrafi konuma bağlı olarak değişir.

Jeomorfoloji, yer şekillerini ve bunların oluşum süreçlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Jeomorfologların başlıca görevleri şunlardır: 1. Yer şekillerinin sınıflandırılması ve tanımlanması: Dağlar, vadiler, platolar, nehirler, buzullar ve kıyı şeritleri gibi yeryüzü şekillerinin türlerini belirlemek ve tanımlamak. 2. Oluşum süreçlerinin analizi: Tektonik hareketler, erozyon, birikim, volkanizma ve buzulların hareketleri gibi doğal süreçlerin yer şekillerini nasıl etkilediğini araştırmak. 3. Uygulamalı çalışmalar: Arkeolojik sahaların paleocoğrafik evrimini yapmak, erozyon ve heyelan risk alanlarını tespit etmek, taşkın ovalarında su altında kalabilecek yerleri belirlemek. 4. Çevre koruma ve planlama: Ekosistemlerin ve biyolojik çeşitliliğin korunması, şehir planlaması ve altyapı projelerinde yer şekillerinin doğru anlaşılması için veri sağlamak.

Yer şekillerinin oluşumunda dış kuvvetler altı ana kategoriye ayrılır: 1. Akarsular. 2. Rüzgarlar. 3. Buzullar. 4. Dalga ve deniz etkileri. 5. Yeraltı suları. 6. Çözülme.

Delta ve birikinti konisi farklı yer şekilleridir. Delta, akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu oluşan üçgene benzeyen düzlüklerdir. Birikinti konisi ise dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsuların, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirmesiyle oluşur.

İç kuvvetler, yer şekillerinin oluşumunda önemli ölçüde etki eder. Tektonik kuvvetler, yer kabuğunu hareket ettiren büyük kuvvetlerdir. Volkanik kuvvetler, yer kabuğunun içindeki magma ve lavların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kuvvetlerdir. Ayrıca, iç kuvvetler depremlere de yol açabilir.

İç ve dış kuvvetler, yer şekillerinin oluşumunda farklı şekillerde etkili olur: İç kuvvetler, enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yeryüzü şekillerini yapıcı yönde etkileyen kuvvetlerdir. Başlıca iç kuvvetler şunlardır: - Orojenez (Dağ Oluşumu): Tortul tabakaların yan basınçla kıvrılması sonucu dağların oluşması. - Epirojenez (Kıta Oluşumu): Yer kabuğunun geniş alanlarda yükselmesi veya çökmesi. - Volkanizma: Mağmanın yeryüzüne çıkması ve volkanik şekillerin oluşması. - Depremler: Yer kabuğundaki kırılmalar ve titreşimler. Dış kuvvetler ise bu şekilleri ortadan kaldırmaya çalışan yıkıcı kuvvetlerdir. Başlıca dış kuvvetler şunlardır: - Akarsular: Aşındırma ve biriktirme yoluyla vadiler, kanyonlar, platolar ve deltalar oluşturur. - Rüzgârlar: Kumullar ve peribacaları gibi yer şekillerini oluşturur. - Buzullar: Sirk buzulları ve U şeklindeki vadiler gibi şekiller meydana getirir. - Kıyı şekilleri: Dalga ve akıntıların etkisiyle ria, fiyort ve haliç gibi kıyı tipleri oluşur.

Kırgıbayır ve peribacası farklı oluşum süreçlerine ve özelliklere sahip yer şekilleridir. Kırgıbayır, kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde şiddetli yağmurlar ve sel sularının eğimli yamaçları aşındırması sonucu oluşan parçalı ve yarıntılı arazilere verilen isimdir. Peribacası ise volkanik arazilerde eğimli yamaçlarda görülen, tüf tabakalarının yağmur ve sel suları tarafından kolayca aşındırılması ve altındaki sert bazaltın aşınmayarak peribacası oluşturması ile oluşan şapkalı sütunlara verilen isimdir.

Rüzgarın oluşturduğu yer şekilleri iki ana kategoriye ayrılır: aşındırma şekilleri ve birikim şekilleri. Rüzgarın aşındırma şekilleri: 1. Mantar kaya: Kayaların alt kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan mantar görünümlü kayaçlar. 2. Tafoni: Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde, kayaçların çözünen kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan kovuklar. 3. Yardang: Farklı sertlikte tabakaların yan yana uzandığı yerlerde oluşan, "U" profilli birbirinden keskin sırtlar. 4. Şahit tepeler: Aşınıma karşı farklı dirençteki malzemelerin üst üste birikerek farklı tabakalar oluşturduğu bölgelerde görülen yüksekliklerdir. Rüzgarın birikim şekilleri: 1. Lösler: Rüzgarın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolar. 2. Kumullar: Rüzgarların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde veya herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesiyle oluşan kum tepecikler. 3. Barkan: Orta Asya'da rüzgarların taşıdıkları kum ve tozları hilal şeklinde biriktirmesi sonucu oluşan şekillerdir.

Falez, dalga aşınım şekillerine örnektir.