Akarsular

Menderesli akış, akarsu yatak eğiminin azaldığı yerlerde akarsuyun S şeklinde akış göstermesi durumudur.

Delta ovası ve alüvyon ovası arasındaki temel fark, oluşum şekilleridir. Delta ovası, akarsuların taşıdığı alüvyonların deniz veya göl kıyılarında birikmesiyle oluşur. Alüvyon ovası ise, alüvyonların birikinti konileri şeklinde yamaçların eteklerinde, akarsuların vadi tabanlarında ve ağızlarına yakın yerlerde birikmesiyle oluşur.

Menderes ve alüvyon farklı coğrafi oluşumlardır: 1. Menderes: Akarsuların yatak eğiminin azaldığı ve akış hızının düştüğü bölgelerde, kıvrımlar yaparak akması sonucu oluşan eğri büğrü akarsu yollarıdır. 2. Alüvyon: Akarsuların taşıdığı kil, kum, çakıl gibi kütle parçalarının, suyun akış hızının azalması sonucu elverişli yerlere birikmesiyle meydana gelen tortulardır.

Akarsu biriktirme şekilleri şunlardır: 1. Birikinti Konisi: Yatak eğiminin azaldığı dağ eteklerinde akarsuyun taşıdığı malzemeyi biriktirmesiyle oluşur. 2. Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan düzlüklerdir. 3. Dağ İçi Ovası: Dağlık alanlar içerisinde akarsuyun eğiminin azaldığı yerde taşıdığı malzemeyi biriktirmesi ile oluşur. 4. Delta Ovası: Akarsuların taşıdığı malzemeleri deniz kıyısında biriktirmesiyle oluşur. 5. Irmak Adası (Kum Adası): Akarsu yatağının genişlediği ve yatak eğiminin azaldığı yerlerde adacıkların oluşması.

Akarsuyun özellikleri şunlardır: 1. Akış Yönü ve Kaynağı: Akarsular, genellikle dağlar, tepeler veya yüksek arazilerden kaynaklanır ve eğim etkisiyle deniz, göl veya başka bir su kütlesine doğru akar. 2. Akış Hızı ve Debisi: Akarsuyun hızı, eğimine ve suyun geçtiği zemin özelliklerine bağlı olarak değişir. 3. Havza: Akarsu, etrafındaki toprak parçası üzerinde yağmur suyunu toplar ve bu bölgeye havza denir. 4. Taşıma ve Sediment Birikintisi: Akarsular, taşlar, çakıl, kum gibi çeşitli malzemeleri taşır ve akışın hızı azaldığında bu malzemeleri biriktirir. 5. Mecra ve Vadi: Akarsu, akışını yaptığı yolda bir vadi oluşturur ve bu vadiler zamanla derinleşebilir ve genişleyebilir. 6. Beslenme Kaynakları: Akarsular, yağmur, kar erimesi, yeraltı suyu veya göller gibi farklı kaynaklardan beslenir.

Kapalı ve açık havza kavramları, akarsuların denize ulaşıp ulaşamamasına göre tanımlanır. Açık havza, sularını denize ulaştırabilen akarsuları ifade eder. Kapalı havza ise sularını denize ulaştıramayan, göllere dökülen veya yer altına sızan akarsuları ifade eder.

Akarsularda denge profiline ulaşma süresi, milyonlarca yıl süren uzun bir zaman sürecine bağlıdır. Bu süre, aşağıdaki faktörlere de bağlıdır: Akarsuyun döküldüğü deniz veya göl seviyesinin aynı kalması. Tektonik hareketler. Denge profiline ulaşan akarsularda, yatak eğimi azalmış, akış hızı ve aşındırma gücü düşmüş, taşıma kapasitesi ise artmıştır.

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için aşağıdaki faktörlerin bir arada olması gerekir: 1. Eğimin azalması. 2. Suyun azalması. 3. Akarsu hızının azalması. 4. Akarsu yükünün artması.

Türkiye'deki delta ovalarını oluşturan başlıca akarsular şunlardır: 1. Kızılırmak Nehri: Bafra Ovası'nı oluşturur. 2. Yeşilırmak Nehri: Çarşamba Ovası'nı oluşturur. 3. Göksu Nehri: Silifke Ovası'nı oluşturur. 4. Seyhan ve Ceyhan Nehirleri: Çukurova'yı oluşturur (Türkiye'nin en büyük delta ovası). 5. Bakırçay Nehri: Dikili Ovası'nı oluşturur. 6. Gediz Nehri: Menemen Ovası'nı oluşturur. 7. Küçük Menderes Nehri: Selçuk ve Efes ovalarını oluşturur.

Akarsu geriye aşındırması, akarsuların ağız kısmından başlar.

Akarsuların yatak sabitliği, yatak eğiminin azalması durumunda bozulur.

Aras ve Dicle akarsuları kapalı havzalara örnektir.

Akarsu erozyonu üç ana kategoriye ayrılır: 1. Mecra Erozyonu: Akarsuların yataklarını derinlemesine aşındırması. 2. Akarsu Kenar Erozyonu: Akarsuların kenarlarına yaptığı aşındırma. 3. Akarsu Yatağı Kaynaklı Erozyon: Akarsuların hızlanması, derinleşmesi veya genişlemesi sonucu toprağın hareket etmesi.

Karasu Delta Ovası, Sakarya Nehri'ne aittir.

Türkiye'yi 4 ana havzaya ayıran akarsular şunlardır: 1. Karadeniz Havzası: Çoruh, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya, Bartın Çayı, Filyos Çayı. 2. Akdeniz Havzası: Göksu, Seyhan, Ceyhan, Dalaman Çayı, Eşen, Aksu, Köprüçay. 3. Ege Havzası: Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes. 4. Marmara Havzası: Susurluk Çayı, Nilüfer Çayı, Simav Çayı.

Birikinti ovası ve dağ eteği ovası akarsuların biriktirme şekillerinden ikisidir. Birikinti ovası, akarsuların yatak eğiminin azaldığı yerlerde taşıdıkları malzemeleri yatağına ve çevresine yığmasıyla oluşur. Dağ eteği ovası ise dağ yamaçlarında oluşan birikinti koni ve yelpazelerinin zamanla birleşip büyümesiyle meydana gelen ovalardır.

Evet, denge profilinde akarsu hem aşındırma hem de biriktirme yapar. Aşındırma: Denge profiline ulaşmış akarsularda yatak eğimi azaldığından, akarsuyun aşındırma gücü de azalır. Biriktirme: Eğimin azalması ve akarsuyun taşıdığı malzemeleri bırakma isteği, biriktirme faaliyetlerini artırır.

Birikinti yelpazeleri ve konileri şu yerlerde görülür: 1. Dağ eteklerinde: Eğimin azaldığı yerlerde akarsular taşıdıkları malzemeleri biriktirerek birikinti konileri oluşturur. 2. Vadi ağızlarında: Yüksek dağlardan inen akarsuların hızlarının azalması ile alüvyonları bıraktığı bölgelerde birikinti yelpazeleri şekillenir. Bu tür oluşumlara Türkiye'de de sıkça rastlanır, özellikle Toros Dağları'nın eteklerinde birikinti konilerine rastlanır.

Akarsular, küçükten büyüğe doğru şu şekilde sıralanır: dere, çay ve nehir (ırmak).

Akarsular, dış kuvvetler arasında en çok etkili olanıdır.