NazımBiçimleri

Fuzûlî'nin "Su Kasidesi", kaside nazım biçimindedir. Divan edebiyatında şiirler, genellikle yazıldığı nazım şekline ek olarak konularından, rediflerinden ya da kafiyelerinden hareketle anılır ve adlandırılır.

Hüsn ü Aşk mensur değil, mesnevi türündedir. Mesnevi, aruz ölçüsünün belirli bir kalıbıyla yazılan, genellikle alegori ve sembolizm içeren bir nazım biçimidir.

Aa bb cc uyak düzeni, mesnevi nazım biçimine aittir.

Çapraz uyak, genellikle murabba, şarkı, ilahi ve koşma gibi şiir türlerinde kullanılır. Ayrıca, sone ve triyole gibi Batı edebiyatından alınmış nazım biçimlerinde de kullanılabilir. Çapraz uyak, dört dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan nazım biçimlerinde kullanılır ve abab, cdcd, efef... şeklinde bir uyak düzenine sahiptir. Çapraz uyak, her türlü konuya elverişli bir biçim olduğundan çok kullanılır.

Münâcât (yakarış) nazım biçimi, genellikle kaside nazım şekliyle yazılır. Bunun yanı sıra, münâcâtlar mesnevi, kıta, rubai, terkibibent ve terciibent gibi nazım şekilleriyle de kaleme alınmıştır.

Sagu ve koşuk, İslamiyet öncesi Türk edebiyatı nazım biçimleridir. Sagu, halk edebiyatında ağıt, divan edebiyatında ise mersiye olarak adlandırılır. Koşuk, halk edebiyatında koşma, divan edebiyatında ise gazel olarak adlandırılır.

Kısa şiirlere neden "tek kıta" dendiğine dair bir bilgi bulunamamıştır. Ancak, "kıta" kelimesinin şiirde iki veya daha fazla beyitten oluşan, matla ve mahlas beyti olmayan nazım biçiminin adı olduğu bilinmektedir. Ayrıca, dörtlük anlamına da gelen kıta, tek bir dörtlükten meydana gelen nazım şeklini ifade eden bir terim olarak da kullanılmaktadır. Şiirde kıtalar, fikirleri veya temaları düzenlemek, ritmi ve tempoyu kontrol etmek, vurgu yapmak ve bir değişimi işaret etmek gibi amaçlarla kullanılır.

Gazeli diğer nazım biçimlerinden ayıran bazı özellikler: Nazım birimi: Gazel, beyit denilen ikili dizelerden oluşur. Beyit sayısı: Genellikle 5 ile 15 beyit arasında değişir; 5 beyitten az olan gazeller "gazel-i nâ-tamâm", 15 beyitten uzun olanlar ise "gazel-i mutavvel" olarak adlandırılır. Kafiye düzeni: Kafiye şeması aa, ba, ca, da, ea şeklindedir. Konu birliği: Gazelin tüm beyitlerinde aynı konu işlenebilir, bu durumda "yek-ahenk gazel" olarak adlandırılır. En güzel beyit: Gazelde en güzel beyte "beytü'l-gazel" veya "şah beyit" denir. İlk beyit: İlk beytin kendi içinde kafiyeli olmasına "matla", sonraki beyitlerin ikinci dizelerinin ilk beyitle kafiyeli olmasına ise "hüsn-i matla" denir. Konu: Genellikle aşk, güzellik, şarap gibi lirik konular işlenir. Aruz ölçüsü: Aruz ölçüsüyle yazılır. Bestelenme: Gazeller eskiden bestelenerek okunurdu, özellikle bestelenmek için yazılmış gazeller de vardır.

Gazeller, gazel nazım biçimine girer. Gazel, ilk beyti kendi içinde, diğer beyitlerin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli olmak üzere genellikle beş ile dokuz beyit arasında yazılan bir nazım biçimidir.

Müseddes nazım şekline "altılı" denmesinin sebebi, her bendinin altı dizeden oluşmasıdır. Ayrıca, Arapça kökenli olan "müseddes" kelimesi, "altılı, altı köşeli, altı mısralı" anlamlarına gelir.

Müstezat ve terkib-i bent aynı değildir, ancak bazı benzerlikleri vardır. Müstezat, gazelin her dizesine, kullanılan ölçüye uymak koşuluyla bir kısa dize eklenerek oluşturulan bir nazım biçimidir. Terkib-i bent ise, bent sayısı 5-10 arasında değişen ve her bendin sonunda vasıta beyti bulunan bir nazım şeklidir. Özetle, müstezat gazelden türetilmiş bir nazım biçimi iken, terkib-i bent bentlerle kurulan bir nazım biçimidir.

Mani ve koşma arasındaki temel farklar şunlardır: Mani: Uyak düzeni: aaxa şeklindedir. Hece ölçüsü: Genellikle 7 heceden oluşur. Yapı: Anonim halk edebiyatında söyleyeni veya yazanı bilinmeyen bir nazım biçimidir. Koşma: Uyak düzeni: aaab, cccb, dddb gibi çeşitli düzenlerde olabilir. Hece ölçüsü: Genellikle 8'li ve 11'li kalıplarla yazılır. Yapı: Aşık edebiyatı nazım biçimidir ve genellikle 3-6 dörtlükten oluşur. Özetle, mani daha kısa ve belirli bir uyak düzenine sahipken, koşma daha uzun ve çeşitli uyak düzenleriyle yazılan bir nazım biçimidir.

Mersiyelerde genellikle mesnevi ve terkib-i bend nazım biçimleri kullanılır. Ayrıca, bazı mersiyelerde terci-i bend ve kaside nazım biçimleri de tercih edilebilir. Arapça bir sözcük olan mersiyenin halk edebiyatındaki karşılığı “ağıt”tır ve ağıtlar dörtlükler halinde yazılır.

15. yüzyılda kullanılan bazı nazım biçimleri şunlardır: Kaside: Övgü ve bunun sonucunda caize almak için yazılan, ilk beyti musarra, diğer beyitlerinin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyeli, bütün mısraları aynı vezinle söylenmiş en az 15 beyit uzunluğundaki nazım biçimi. Terkib-i Bent: Bent sayısı 5-10 arasında değişen, her bendin sonunda vasıta beyti bulunan ve genellikle felsefi, sosyal düşünceler, mersiyeler için kullanılan nazım biçimi. Müstezat: Gazelden türemiş, mısralarının biri uzun biri kısa olmak üzere belli vezinlerde yazılmış nazım biçimi. Murabba: Dört dizelik bentlerden oluşan, genellikle aşk, ayrılık, bahar, bayram gibi konuları işleyen nazım biçimi. Bu dönemde ayrıca rubai, tuyuğ, şarkı gibi nazım biçimleri de kullanılmıştır.

Dize çeşitleri arasında şunlar bulunur: Kafiye. Hece ölçüsü. Serbest şiir. Ayrıca, dizeler bağımsız ve seçkin olarak da sınıflandırılabilir. Bağımsız dize, herhangi bir şiirle ilgisi olmayan ve tek başına anlamı bulunan dizelerdir. Seçkin dize, bağımsız bir niteliğe sahip veya bir şiire bağlı, güzel anlamlı, kolay ezberlenebilen, kolay hatırlanabilen, öz anlam içeren sağlam oluşturulmuş dizelerdir.

Üçlü nazım biçimlerine örnek olarak koşma, semai ve varsağı gösterilebilir. Koşma. Semai. Varsağı.

Gazel ve kaside nazım biçimleri arasındaki bazı farklar şunlardır: Konu: Gazeller aşk, şarap, ayrılık gibi temaları işlerken, kasideler din ve devlet büyüklerini övmek ya da yermek amacıyla yazılır. Beyit Sayısı: Gazellerde beyit sayısı 5-15 arasında değişirken, kasidelerde 31-99 beyit arasında değişir. Bölümler: Kasidelerde nesib, girizgah, medhiye, tegazzül, fahriye, dua gibi altı bölüm bulunurken, gazellerde bu bölümler yer almaz. Şairin Mahlası: Gazelde mahlas son beyitte, kasidede ise taç beyitte geçer. Özel Bölümler: Gazellerin özel bir başlığı yoktur, kasideler ise belirli bir amaç için yazıldığı için bu amaca göre adlandırılır.

Ahmet Fakih'in Çarhnâme adlı eseri, kaside nazım biçimiyle yazılmıştır. Aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” vezni ile kaleme alınmıştır.

Terza rima, üçer dizelik bendlerle yazılmış bir nazım biçimidir. Özellikleri: Kafiye düzeni: aba bcb cdc ded e şeklindedir. Bend sayısı: Belirsizdir, tek bir dizeyle sona erebilir. Son dize: Vurucu ve akılda kalıcı olmalıdır. Hece sayısı: Genellikle 10 heceli dizeler kullanılır. Köken: İlk olarak İtalyan edebiyatında görülmüştür; Dante, İlahi Komedya'yı bu nazım biçimiyle yazmıştır. Türk edebiyatında terza rima, ilk olarak Tevfik Fikret'in "Şehrâyîn" adlı şiirinde denenmiş, ancak yaygınlık kazanmamıştır.

Halk edebiyatı nazım biçimlerinde kullanılan uyak düzenlerinden bazıları şunlardır: Mani: Aaxa şeklinde kafiyelenir. Koşma: Kafiye düzeni abab/cccb/dddb şeklindedir. Semai: abab, cccb, dddb şeklinde kafiye düzenine sahiptir. Varsağı: Koşmaya benzer kafiye düzenine sahiptir, "bre", "hey", "behey" gibi ifadeler içerir. Halk şiirinde genellikle 7’li, 8’li ve 11’li hece ölçüsü kullanılır ve yarım uyak, redif ve cinaslı kafiye sıkça kullanılır.