Mani

Tahriri mani, "yazılı mani" anlamına gelir. Mani, Türk edebiyatının geleneksel şiir türlerinden biridir ve genellikle 7’li hece ölçüsüyle yazılan dörtlüklerden oluşur. Mani türleri: Düz (tam) mani: Yedi heceli dört dizeden oluşur ve kafiye düzeni aaxa şeklindedir. Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna iki dize daha eklenerek elde edilir. Deyiş: İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir.

7'li mani, genellikle 7 heceden oluşan dört dizelik bir halk edebiyatı nazım biçimidir. Örnek 7'li maniler: "Bir dalda iki kiraz, al senin olsun, kara benim". "Yemenimin uçları, çıkamam yokuşları, selam edin yârime, yedi dağın kuşları". "Kadifeden kesesi, kahveden gelir sesi, benim sevdiğim yiğit, bekârların efesi". "Şu dağlar olmasaydı / Çiçeği solmasaydı / Ölüm Allah’ın emri / Ayrılık olmasaydı". "Gidene bak gidene / Güller sarmış dikene / Mevla sabırlar versin / Gizi sevda çekene". 7'li maniler, aşk, doğa, toplumsal konular gibi çeşitli temaları işleyebilir ve genellikle düğün, bayram gibi özel günlerde veya günlük yaşamda söylenir.

Mani kelimesi, Türk Dil Kurumu'na göre doğru yazılışı "mani" şeklindedir. Örnek mani yazıları: Düz (tam) mani: "Şu dağlar olmasaydı / Çiçeği solmasaydı / Ölüm Allah’ın emri / Ayrılık olmasaydı". Kesik (cinaslı) mani: "Böyle bağlar / Yâr başın böyle bağlar / Gül açmaz bülbül ötmez / Yıkılsın böyle bağlar". Yedekli (artık) mani: "Ağlarım çağlar gibi / Derdim var dağlar gibi / Ciğerden yaralıyım / Gülerim sağlar gibi". Deyiş: "Adilem sen naçarsın / İnci mercan saçarsın / Dünya deniz olanda / Gönlüm nere kaçarsın". Mani yazarken genellikle 7 heceli dört dizeden oluşan bir yapı kullanılır ve aaxa veya ABAB kafiye düzeni tercih edilir.

Anne Konulu Mani Örnekleri: 1. Anne Başa Taç İmiş: Anne başa taç imiş, Evlat ona muhtaç imiş, İşleri düzgün gitmezmiş, Annesini sevmeyenin. 2. Benim Annem Bir İnci: Maniciyim mani, Benim annem bir inci, Ben annemi çok severim, Her anne çocuğuna bir inci. 3. Anneler Günü Manisi: Odalar da dizi dizi, Ben çok severim annemi, Anneler günü gelince, Koşar öperim elini. 4. Sen İnci Mercan Mısın: Sen inci mercan mısın? Çiçek gibi kokar mısın? Dertlerime ilaç mısın? Söyle melek misin, annem misin. 5. Hey Deniz Altındaki İnci: Hey deniz altındaki inci, Benim annem dünyada birinci, Sanma ki sen çok değerlisin, Annem dünyadaki tek inci.

En komik manilerden bazıları şunlardır: Sahur geldi dayandı. Akşamdan pilavı pişirdim. Çok mani diyecektim ama. Davul çaldım sahur için. Biri bağırdı camdan bana. Sokağın yolu dar mıdır? İftara kal diyorlar? Oruç tutarım, sabrederim. Ama biri yemek yerse. Sahur için kalkamadım. Komik manilerin bulunabileceği bazı siteler şunlardır: manilerimiz.com; nefisyemektarifleri.com; muhiku.com.

En çok bilinen mani, düz mani olarak da adlandırılan tam manidir. Düz mani, 7’li hece ölçüsü ile söylenen ve a, a, b, a şeklinde kafiyelenen dört mısradan oluşur. Örnek bir düz mani: > Şu dağlar olmasaydı Çiçeği solmasaydı Ölüm Allah’ın emri Ayrılık olmasaydı.

Maninin amacı, başta aşk olmak üzere çeşitli konularda duygu, düşünce ve istekleri ifade etmektir. Maninin diğer amaçları: Eğlence: Maniler, insanların eğlenceli vakit geçirmesini sağlar. İletişim: Karşılıkli manilerle iletişim kurma. Öğüt verme: Öğüt amacıyla, yanlış davranışları uyarmak veya doğru olanı anlatmak için söylenir. Kültürel aktarım: Örf, âdet ve geleneklerin kuşaktan kuşağa aktarımını sağlar. İşi kolaylaştırma: İmece ve tarım gibi işlerde maniler, işi kolaylaştırma işlevi görür.

Dört dizeli manilere örnek olarak şunlar verilebilir: Düz (tam) mani. Kesik (cinaslı) mani. Yedekli (artık) mani. Ayrıca, dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır. Mani örnekleri için aşağıdaki kaynaklar incelenebilir: ekitap.ktb.gov.tr; liseedebiyat.com; cokbilgi.com; blog.milliyet.com.tr; turkedebiyati.org.

Mani ve türkü arasındaki temel farklar şunlardır: Ezgi: Manilerde ezgi söz konusu değildir, türküler ise kendine has özel bir ezgi ile söylenir. Nazım Birimi: Maniler tek bentten veya tek dörtlükten oluşur, türküler ise bend ve kavuştak denen bölümlerden oluşur. Kafiye Düzeni: Manilerde kafiye düzeni aaxa şeklindedir, türkülerde ise "aaab cccb dddb", "aaabb cccbb dddbb" veya "aaabcc dddbcc eeebcc" şeklindedir. Konu: Manilerde konu sınırı yoktur, aşk, toplum olayları, ölüm, iyilikler, hasret, evlat sevgisi gibi çeşitli konuları işleyebilirler. Ayrıca, maniler genellikle anonimdir ve sözlü edebiyat ürünleridir.

En çok bilinen halk şiiri türleri arasında mani, türkü, koşma ve semai bulunur. Mani: Genellikle dört dizeden oluşan ve hece ölçüsüne göre yazılan maniler, aaxa kafiye düzenine sahiptir. Türkü: 8'li veya 11'li hece ölçüsüyle yazılan türküler, belirli bir ezgiye sahiptir ve kavuşturma adı verilen nakaratları ile tanınır. Koşma: 11'li hece ölçüsüyle yazılan koşmalar, genellikle 3-5 bentten oluşur ve aşk, yiğitlik, doğa sevgisi gibi temaları işler. Semai: Aşk, doğa güzellikleri ve sosyal eleştiriler gibi konuları işleyen semailer, canlı ve coşkulu bir dil ile söylenir. Bu türlerin dışında, halk şiiri geleneği içinde anonim halk şiiri, aşık tarzı halk şiiri ve dini-tasavvufi halk şiiri gibi farklı kollar da bulunmaktadır.

Maninin en belirgin özellikleri şunlardır: Nazım biçimi: Halk edebiyatının en küçük nazım biçimidir. Hece ölçüsü: Çoğunlukla 7 heceden oluşur. Mısra sayısı: Dört mısradan meydana gelir. Kafiye düzeni: "aaxa" şeklindedir. Konu çeşitliliği: Başta aşk olmak üzere pek çok farklı konuda yazılabilir. Anlam yapısı: İlk iki mısra genellikle bağımsızdır ve maninin anlamını taşımaz; asıl anlam son iki mısrada verilir.

Baklagil manilerinin ne zaman söylendiğine dair bilgi bulunamadı. Ancak, manilerin genellikle neşeli ve kederli olaylar üzerine toplandığında söylendiği bilinmektedir. Manilerin söylendiği bazı ortamlar şunlardır: şenlikler; evlenme törenleri; sünnet törenleri; imece yardımlaşma toplantıları; Ramazan gecelerinde iftar ve sahur arası yapılan toplantılar.

Türkü ve mani aynı değildir, farklı türlerdir. Mani, halk edebiyatı nazım türüdür ve genellikle aşk, toplum olayları, ölüm gibi konularda yazılan, 7 heceli dört dizelik bir bendden meydana gelen sözlü bir edebiyat ürünüdür. Türkü ise, hecenin değişik kalıplarıyla oluşturulan, belli bir ezgi ile söylenen, anonim halk şiiridir. Türkülerin kaynağı, yöre insanının özel yaşamıdır; kentteki bir olay veya aktüel bir konu hemen türkü haline gelebilir.

Aaxa uyak şeması, mani tipi uyaktır. Mani tipi uyak, dörtlükte yer alan bir, iki ve dördüncü dizenin kendi aralarında kafiyeli olduğu, üçüncü dizenin ise serbest uyaklı olduğu bir kafiye düzenidir.

Kastamonu'nun en meşhur manisi olarak belirli bir mani öne çıkmamaktadır. Ancak, Kastamonu'da derlenmiş bazı meşhur mani örnekleri şunlardır: Geyik gibi yörürsün /Al fistanı sürürsün /Çez göğsün düğmesini /Kaymak tenin görünsün. Ay buluta burunsun /Beyaz-gerdan görünsün /Beni yardan ayıran /Sürüm sürüm sürünsün. Terziler kumaş biçer /Hasretliler zerh içer /Dünya bir konak yeri /Gelen durmaz tez geçer. Tüfeğim dolu saçma /A giz göğsünü açma /İçimde derdim çoktur /Bir yarada sen açma. Kastamonu'da 20 sene öncesine kadar köylü kadınların büyük çoğunluğunun mani bildiği ve il merkezi, Daday, Tosya, Taşköprü ve Araç köylerinde 3500'e yakın mani derlendiği bilinmektedir.

Anonim halk şiirleri, dört ana türe ayrılır: 1. Mani. 2. Türkü. 3. Ağıt. 4. Ninni. Ayrıca, anonim halk şiirinin tekerleme ve bilmece gibi diğer türleri de bulunmaktadır.

İzmir'in en güzel manisi olarak değerlendirilebilecek bir mani bulunamadı. Ancak, İzmir'den derlenmiş mani örneklerinden bazıları şu şekildedir: Kuyuya saldım urgan. Tabakta darı gördüm. Armut dalda sallanır. Yemenimin uçları. Zeytinyağ şişesini. İzmir manileri hakkında daha fazla bilgi ve örnek maniler için aşağıdaki kaynaklar kullanılabilir: kulturportali.gov.tr. izgazete.net. blog.milliyet.com.tr. gezenbilir.com. maniler.net.

Yöresel maniler, şekillerine göre dört ana türe ayrılır: 1. Düz mani: 7’li hece ölçüsü ile söylenen, 4 mısradan oluşan ve cinassız kafiye kullanan manilerdir. 2. Kesik mani: İlk mısrası 7 heceden az olan, cinaslı kafiye kullanan manilerdir. 3. Yedekli mani: Düz maninin sonuna iki mısra daha eklenerek söylenen manilerdir. 4. Ayaklı mani: Kesik maninin ilk mısrasına kelime eklenerek 7 heceye tamamlanan manilerdir. Ayrıca, mani türleri arasında deyiş, kirpikli mani, kıstaklı mani gibi alt türler de bulunmaktadır.

Ali Çelik'e göre mani, "bir giz küpü"dür. Çelik, manilerin belirli kuralları olan, nesilden nesile aktarılarak günümüze ulaşmış bir gelenek olduğunu belirtir.

Manilerde genellikle dörtlük söylenmesinin nedeni, bu nazım şeklinin halk şiirindeki nazım birimi anlayışıyla uyumlu olmasıdır. Mani türünün dörtlükten oluşmasının diğer nedenleri: Kafiye düzeni: Manilerde kafiye düzeni genellikle "aaxa" şeklindedir. Anlam yapısı: İlk iki dize, asıl anlamı veren son iki dizeye bir giriş veya hazırlık niteliğindedir. Ayrıca, manilerde dize sayısının 4'ten fazla olabileceği, kesik mani, artık mani gibi türlerin de bulunduğu bilinmektedir.