BilgiTeorisi

Bilgi doğrusuna örnek olabilecek önermelerden bazıları şunlardır: "Kar beyazdır". "Su, normal koşullarda 100 derecede kaynar". "100 gram cevizde; 65 gram yağ vardır". "Gökyüzü mavidir". "Buz soğuktur". Bilgi doğrusu, bir önermede dile gelen yargının, önermede yer alan nesneyle uyumlu olması durumudur. Bilgi doğrusu, deney, gözlem ya da başka yollarla kanıtlanabilen yargıları içerir ve genellikle pozitif bilimlerin alanına girer.

17. ve 18. yüzyıl felsefesinde öne çıkan bazı görüşler şunlardır: Rasyonalizm: Bilginin akıl yoluyla a priori (deneyimden bağımsız) oluştuğunu savunur. Empirizm: Bilginin a posteriori (deneyime bağlı) oluştuğunu ileri sürer. Hümanizm: İnsan aklını, etik ve adalet kavramlarını temele alan, batıl inanışları ve doğaüstü olan her şeyi yadsıyan bir dünya görüşüdür. Siyaset Felsefesi: Hobbes, her tür olayı doğal nedenlere bağlar ve tanrı ile ruhsal olan her şeyi de bu doğal nedenlerin bir parçası olarak görür. Ahlak Felsefesi: Kant, ahlakı ve iyiyi eylemlerin sonucuna göre değil, arkasındaki amaca göre değerlendirir. Bu dönemde ayrıca Kopernikus, Galileo ve Leibniz gibi düşünürlerin bilimsel çalışmaları da felsefeyi derinden etkilemiştir.

Apaçıklık (açık seçiklik), bilginin, yargının veya önermenin hem açık ve seçik hem de kuşku duyulmayan olması anlamına gelir. Açık seçiklik durumu, akıl tarafından dolaysız bir şekilde kavrandığında doğru kabul edilir. Örnekler: Dişi ağrıyan birinin dişinin ağrıdığını bilmesi. René Descartes’ın "Düşünüyorum, öyleyse varım" önermesi. Açık seçiklik ölçütü, bazı durumlarda elverişli, bazı durumlarda ise elverişsiz olduğu için eleştirilmiştir.

Hayır, mantık ve felsefe aynı şey değildir. Mantık, doğru düşünme biçimini inceleyen bir disiplindir. Felsefe ise bir düşünme çabası olarak, mantık denilen araca muhtaçtır. Bazı filozoflar mantığın felsefenin bir parçası olduğunu düşünürken, bazıları onu felsefenin bir aracı olarak görür.

GIGO, "garbage in, garbage out" ifadesinin kısaltmasıdır ve Türkçe'de "çöp girer, çöp çıkar" anlamına gelir. Bu terim, bilgisayar yazılımında ve karar sistemlerinde, düşük kaliteli veya hatalı verilerin girdi olarak kullanılması durumunda geçersiz sonuçlar elde edileceğini ifade eder. Ayrıca, "GIGO" gizem ismine alternatif bir kısaltma veya onuncu nesil bir Ekşi Sözlük yazarı için de kullanılmaktadır.

Spinoza'nın yöntem anlayışı, Descartes'ın geometrik yöntemini benimseyerek, önce tanımlar ve aksiyomlar verip ardından önermeler ve kanıtlamalarını yaparak ilerler. Bilgi anlayışına gelince, Spinoza bilgiyi iki ana kategoriye ayırır: 1. Birinci tür bilgi: Duyular ve simgeler aracılığıyla elde edilen, bulanık ve deneysel bilgilerdir. 2. İkinci ve üçüncü tür bilgi: Akıl ve sezgi ile üretilen, doğru ve kesin bilgilerdir. Spinoza'ya göre en yüksek bilgi, Tanrı'nın özünü ve doğanın zorunluluğunu anlamak olan sezgisel bilgidir.

Bilimsel ve felsefi bilgi arasındaki temel farklar şunlardır: Kaynak ve yöntem: Bilimsel bilgi gözleme, deneye ve nesnel veriye dayanırken, felsefi bilgi akıl yürütme, düşünsel sorgulama ve mantıksal analiz yoluyla elde edilir. Doğruluk ve yanlışlama: Bilimsel bilgi test edilebilir olduğu için yanlışlanabilir; felsefi bilgi ise çoğu zaman yanlışlanamaz ve mutlak bir doğruluk taşımaz. Değişim hızı ve süreklilik: Bilimsel bilgi teknolojiyle paralel olarak hızla değişebilirken, felsefi bilgi daha yavaş değişir ve bazı görüşler hala tartışılmaktadır. Uygulama alanları: Bilimsel bilgi somut alanlarda, örneğin teknolojik ürün geliştirmede ve sağlık alanında kullanılır; felsefi bilgi ise daha çok düşünsel gelişimi destekler. Nesnellik ve öznellik: Bilimsel bilgi nesneldir, kişisel yorum içermez; felsefi bilgi ise öznel olabilir ve farklı kişiler aynı soruya farklı cevaplar verebilir.

Sezgi yoluyla elde edilen bilgi, kanıt ve bilinçli bir muhakeme olmadan, doğrudan ve aracısız bir şekilde edinilen bilgidir. Sezgicilik (entüisyonizm) akımına göre, bu tür bilgi kesin ve şüphe duyulmayacak niteliktedir. Sezginin farklı tanımları ve yaklaşımları bulunmaktadır: Gazali'ye göre. Bergson'a göre. Jung'a göre. Sezginin bilgi kaynağı olarak değeri konusunda farklı görüşler bulunmaktadır.

Fenomenoloji ve fenomenolojik hareket arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Fenomenoloji, olayların varlığını inceleme ve tanımlama yöntemidir. Fenomenolojik hareket hakkında ise bilgi bulunmamaktadır. Özetle, fenomenoloji daha geniş bir felsefi akım iken, fenomenolojik hareket bu akımın bir parçası veya belirli bir uygulaması olabilir.

Felsefede uygunluk ve tutarlılık kavramları şu şekilde açıklanabilir: Uygunluk. Tutarlılık. Felsefi sistemlerin doğruluğu bilimsel doğruluktan farklı bir zeminde değerlendirildiğinden, bir sistemin tutarlı olması onun kabul edilebilir bir yapıya sahip olduğunu gösterir, ancak bu onun mutlak doğru olduğu anlamına gelmez.

Hypatia'nın felsefesi, sistematik bir kuramdan çok antik mirasın yaşatılması ve bunun bilimle birleştirilme çabasıdır. Hypatia'nın felsefesinin bazı temel özellikleri: Akıl ve eleştirel düşünce: Hypatia, felsefeyi bir yaşam biçimi olarak benimsemiş ve düşünmenin önemini vurgulamıştır. Platonculuk: Platonculuk görüşü, Hypatia'nın felsefesinde hakimdir. Birlik fikri: Hypatia, insanları ayıran şeyin yine insanlar olduğunu savunmuş ve konuşarak, tartışarak sorunların çözülebileceğini düşünmüştür. Din ve inanç özgürlüğü: Hypatia, farklı inançlara ve düşüncelere sahip öğrencilere eğitim vermiş ve bu yönüyle dönemin ileri gelenlerinin dikkatini çekmiştir. Hypatia, yaşadığı dönemde kadınların felsefe yapamayacağına dair önyargılara rağmen felsefe yaparak bu algıya karşı çıkmıştır.

Descartes'in yöntemsel kuşkucu yaklaşımı, kesin bilgiye ulaşmak için her şeyden şüphe ederek yola çıkmaktır. Bu yaklaşımın temel özellikleri: Evrensel kuşku: Bilinen her şeyin şüpheyle ele alınması ve kesin bir zemin aranması. Duyuların sorgulanması: Duyuların bazen yanılması nedeniyle duyusal bilgilere güvenilmemesi. Matematiksel kanıtların sorgulanması: Önceleri kesin kabul edilen matematiksel kanıtların bile şüpheyle karşılanması. Sezgisel çıkarım: Kuşku ile varılan "Düşünüyorum, öyleyse varım" (cogito ergo sum) sonucu, tanımsal bir akıl yürütme değil, sezgisel bir çıkarım olarak kabul edilir. Kötü cin hipotezinden vazgeçme: Cogito'ya ulaştıktan sonra, daha önce öne sürülen "kötü cin" hipotezinden vazgeçilmesi gerektiği düşüncesi. Descartes, bu yöntemle şüphe içermeyen bir zemine ulaşarak, buradan hareketle kesin bir bilgi kuramı geliştirmeyi amaçlar.

Bilgi doğrusu, yargının nesnesiyle olan uygunluğuna bağlı olan doğrudur. Örnekler: "Kar beyazdır" yargısı, günlük yaşamda karın beyaz olduğunun gözlemlenebilmesi nedeniyle bilgi doğrusu olarak kabul edilir. "Su, normal koşullarda 100 derecede kaynar" ifadesi de deney yoluyla ulaşılan bir bilgi doğrusudur. "100 gram cevizde 65 gram yağ vardır" ifadesi, kanıtlanabilir bir bilgi doğrusudur.

İbn Rüşd'ün bilgi anlayışı şu şekilde özetlenebilir: Bilgi, nedensellik ilkesine dayanır ve her zaman bir varolan hakkındadır. Bilginin ilk basamağı duyulardır. Akıl, teorik ve pratik olarak ikiye ayrılır. Akıl, tümel formları kavrar, ancak bu formların gerçeklikte varlıkları yoktur. Tanrı'nın bilgisi ne duyularla ne de akılla ulaşılabilir. Bir şeyi bilmek, onun nedenlerini bilmek demektir.

Felsefede kuşkuculuk, bilgi, gerçeklik ve doğruya dair iddiaları ciddi bir şekilde sorguladığı için önemlidir. Kuşkuculuğun önemli olmasının bazı nedenleri: Felsefi düşüncenin gelişimi: Kuşkuculuk, felsefenin kendi içindeki karşıtlıkları ve belirsizlikleri ortaya çıkararak düşüncenin gelişimine katkıda bulunur. Dogmatizmin eleştirisi: Kesin bilgi veya mutlak doğruyu iddia eden dogmatik yaklaşımları sorgular. Bilimsel ilerleme: Bilim tarihinde doğru kabul edilen bilgilerin zamanla yanlışlanabileceğini göstererek bilimsel ilerlemenin gerekliliğini vurgular. Bireysel ve toplumsal farkındalık: Bilgi ve inançların evrensel değil, zamansal ve mekansal olarak koşullu olduğunu fark ettirir.

Sokratik yöntem, Sokrates'in felsefesinin merkezinde yer alır ve onun öğretim anlayışının ana çatısını oluşturur. Sokratik yöntemin bazı unsurları: Yanlış savları ayıklama. Doğruyu anımsama. Tanrısal denetim. Sokrates felsefesi ise, epistemoloji, metafizik ve ahlak gibi alanlarda sorular sormayı içerir. Sokrates, felsefenin ve hayatın en gerçek kavramını tanımlamış ve sorgulamanın önemini vurgulayarak, insanları eleştirel düşünmeye teşvik etmiştir.

Gazali'ye göre bilginin kaynağı hem akıl hem de duyular değildir, çünkü bu iki kaynak da kesin bilgiye ulaşma konusunda yetersizdir. Gazali, kalbin yaşayacağı tecrübelerle eşyanın hakikati bilgisine ulaşılabileceğini kabul eder.

Thomas Aquinas'ın bilgi teorisinin temel ilkeleri şunlardır: Bilginin imkânı: Thomas Aquinas, bilginin imkân dâhilinde olduğunu kabul eder. Bilginin kaynakları: Bilgi, duyular, akıl, vahiy ve sezgi yoluyla elde edilir. Bilişsel süreç: İnsan aklı, tikel fizik nesnelerden soyutladığı tümel formlar aracılığıyla kendi eylemini ortaya koyar. Bilginin doğruluğu: Bilgi, bilinen şey ile zihin arasındaki uyuma bağlıdır; uyum varsa bilgi doğrudur, yoksa yanlıştır. Bilginin değeri: Bilginin değeri, hem kendi içindeki doğruluk değerine hem de kişiye kattığı yetkinliğe bağlıdır. Hiyerarşik yapı: Bilgilenme sürecinde hiyerarşik bir yapı vardır; en yetkin varlıktan aşağıya doğru veya en alt seviyedeki varlıktan yukarıya doğru bir bilgi derecelendirilmesi söz konusudur.

Bilim, evrendeki olguları çeşitli yollarla inceleyen ve onları açıklayan, kabul edilen, sağlamlığı olan, geçerliliğe sahip, o an aksi ispat edilememiş sistemli bilgiler bütünüdür.

Bilginin kaynakları akıl ve deney (ampirizm ve rasyonalizm) şu şekilde açıklanabilir: Akıl (rasyonalizm). Akıl, doğuştan bilgi edinme yetisiyle donatılmıştır. Kendisinden şüphe edilemeyecek doğru ve güvenilir bilgiye akılla ulaşılabilir. Duyum ve algılarla elde edilen bilgiler kesinlik ifade etmezler. Temsilcileri arasında Sokrates, Platon, Aristoteles, Farabi, Descartes ve Hegel bulunur. Deney (ampirizm). İnsan zihni başlangıçta üzerine hiçbir şey yazılmamış boş bir levha (tabula rasa) gibidir. Bilginin kaynağı duyulardır. İnsanın deneyimleri sonucunda, zihin bilgiyle dolmaya başlar. Temsilcileri arasında F. Bacon, J. Locke ve D. Hume bulunur. Bilginin kaynağı konusunda farklı görüşler de bulunmaktadır: Kritisizm (eleştiricilik). Entüisyonizm (sezgicilik).