Atasözleri

Atasözleri ve deyimler, yapı ve anlam bakımından farklı gruplara ayrılır: Yapı bakımından: Atasözleri: Genellikle tam bir cümle şeklindedir ve başlı başına bir anlam taşır. Deyimler: Çoğunlukla bir kelime grubu veya fiil öbeği şeklindedir, cümle içinde bir parça olarak kullanılır. Anlam bakımından: Atasözleri: Öğüt verir, ders çıkarma amacı taşır ve hayat tecrübesi içerir. Deyimler: Bir durumu, olayı veya duyguyu etkileyici bir şekilde tasvir eder, ders verme amacı yoktur.

Erkek adam nasıl olmalı ile ilgili bazı atasözleri şunlardır: Yiğit meydanda belli olur. Erkek arslan dişisinden kuvvet alır. Er olan ekmeğini taştan çıkarır. Erkek adam lafının eridir. Atasözleri, toplumların kültürel mirasını, değerlerini, normlarını ve yaşam tecrübesini yansıtan kısa ve özlü ifadelerdir.

"Veren el alan elden üstündür" atasözü, zenginliğin üstünlüğünden ziyade paylaşmanın üstünlüğünü vurgulamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Bu atasözünün ortaya çıkışıyla ilgili bir örnek, Târık bin Abdullah el-Muhâribî'nin anlattığı bir hadisedir. Atasözü, bir iyiliği yapmanın, iyilik görmekten daha üstün olduğu anlamına gelir.

"Söz insana, insan da söylediği söze yakışmalı" ifadesi, söylenen sözlerin kişinin karakterine uygun olması gerektiğini ifade eder. Bu söz, aynı zamanda sözün insanın aynası olduğu anlamına da gelir; yani insanın kişiliği, söylediği sözlerle ortaya çıkar.

"Can çıkmayınca huy çıkmaz" bir deyim değil, bir atasözüdür. Atasözü, insanın alışkanlıklarından ve huylarından vazgeçirilmesinin mümkün olmadığını ifade eder.

Çay içmekle ilgili bazı atasözleri: Çay kuşu, çay taşı ile vurulur. Dereyi (çayı, ırmağı) geçerken at değiştirilmez. Ayrıca, çay ile ilgili bazı deyimler: Çayı görmeden paçaları sıvamak. Çay kenarında kuyu kazmak. Denizden (denizde) geçip çayda boğulmak.

"Böyle sorcakdin" ifadesi, Türkçe'de anlamlı bir cümle değildir. Ancak "ne yârden geçilir ne serden" deyimi, insanın ne kendinden ne de sevdiklerinden kolay kolay vazgeçemeyeceğini ifade eder.

"Zengin yer sütlaç, fakir yer bulamaç" sözü, Mektupçu Agâh'a aittir. Ayrıca, bu söz bir atasözü olarak da kullanılmaktadır.

"Ağaçlar her yıl yapraklarını dökerler ve daha iyi günlerin gelmesini beklerler" sözü, Japon atasözü olarak geçmektedir.

"Su akarken testiyi doldurmalı (doldur)" atasözü, kişinin fırsattan yararlanması ve geliri bol olduğu zaman ilerisi için para biriktirmesi, mal mülk edinmesi gerektiğini ifade eder.

Kuyu, farklı bağlamlarda çeşitli şeyleri temsil edebilir: Su kaynağı: Kuyu, su veya sıvı kaynaklara erişmek için toprakta kazma, sürme veya delme yoluyla oluşturulan bir yapıdır. Mecazi anlam: Kuyu, içinden çıkılamayan hal veya yer olarak kullanılabilir. Rüya tabiri: Rüyada kuyu görmek, kadın, evlilik, mal, zenginlik veya ölüm gibi farklı anlamlarla yorumlanabilir. Risale-i Nur'da: Sekizinci Söz'de kuyu, insanın mahiyetini ve özünü ifade eden ruhun bedene girmesini temsil eder. Ayrıca, "kör kuyu" suyu kurumuş veya su gelmeyen kuyu, "derin kuyu" ise huzursuzluk veya üzüntü olarak yorumlanabilir.

"El eli yıkar, iki el de yüzü yıkar" atasözü, yardımlaşmanın ve iş birliğinin önemini vurgular. Bu atasözünün bazı anlamları: Karşılıklı yardımlaşmalar, insanların sorunların altından daha kolay kalkmasına olanak sağlar ve toplumu güçlü kılar. Yardım gören kişi, bu iyiliğin altında kalmaz; o da başkalarına yardım etmek için çaba gösterir. Birlikte çalışmak, tek başına çalışmaktan daha hızlı ve etkili sonuçlar verir.

"Her sakaldan bir tel çekseler köseye sakal olur" atasözü, herkes biraz fedakârlık etse bir yoksulun perişanlıktan kurtulabileceği anlamına gelir. Bu atasözü, genellikle yardımlaşma ve dayanışmanın önemini vurgulamak için söylenir.

"Adalet kör değildir" atasözü, adaletin er ya da geç doğruyu bulacağını, zengin fakir ya da güçlü zayıf fark etmeksizin, tarafsız bir şekilde herkese hak ettiği karşılığı vereceğini anlatır.

"Ecele çare bulunmaz" atasözünün hikayesi, ölümün kaçınılmaz olduğunu ve her canlının bir gün mutlaka öleceğini anlatır. Bu atasözü, İslam dininde insanın mukadderatının (kaderinin) bir parçası olan ecelin, yani ölümün, önüne geçilemeyeceğini ifade eder.

"Ata vermek" ifadesi, at ile cinsel münasebet kurmayı ifade eden argo bir deyimdir. Ayrıca, "ite ot, ata et vermek" deyiminin bir parçası olarak kullanıldığında, uygunsuz iş yapmak, birbirini tamamlayan unsurları ters kullanmak veya kişilere işlerine yaramayan görevler vermek anlamına gelir.

"Geçmem muhannet köprüsünden su aparsa beni" sözü, namert (hain, alçak, nankör) bir kişinin sunduğu imkanlara muhtaç olmayı, ölüm pahasına bile olsa tercih etmediğini ifade eder. Bu sözdeki ifadeler şu anlamlara gelir: Muhannet köprüsü: Nankör, güvenilmez insanların sunduğu fırsatlar veya yollar. Su aparsa beni: Zor duruma düşmek, tehlikeli bir durumda olmak. Yatmam çakal yatağında: Güvenilmez ve kötü niyetli insanlarla birliktelik kurmamak. Aslanlar yese beni: Onurlu bir biçimde yok olmayı, alçakça bir duruma düşmeye tercih etmek. Sözün ilk kaynağı, Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eseridir. Bu sözün farklı versiyonları da bulunmaktadır, örneğin: "Geçme namert köprüsünden su aparsa seni, yatma çakal yatağında aslanlar yese seni". "Geçme muhannet köprüsünden koy sular götürsün seni, yatma tilki gölgesinde, koy aslan yesin seni".

"Kaybetmeyi ahlâksız kazanca tercih et. İlkinin acısı bir an, ötekinin vicdan azabı bir ömür boyu sürer" sözü, Xsentius'a (M.Ö. IX. yy.) atfedilmektedir. Ayrıca, bu sözün Cumhuriyet Halk Partisi Giresun Milletvekili Selahattin Karaahmetoğlu tarafından kullanıldığı da bilinmektedir.

Hitit atasözlerinden biri şöyledir: > "Bana değiştirebileceğim şeyleri değiştirmek için cesaret, değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmek için sabır, ikisi arasındaki farkı bilmek için akıl ver." Doğrudan Hititlere ait atasözleri bulunmamakla birlikte, "insanlar arasında şöyle söylenirdi" diye belirtilen sözler ve geniş bir ifadeyi kısa bir cümle ile özetleyen pasajlar mevcuttur.

"Dünya malı dünyada kalır" atasözü, insanın öldüğü zaman malını, parasını, makamını ve şöhretini bu dünyada bırakacağı; bunları öbür dünyaya götüremeyeceği anlamına gelir. Bu nedenle, hem kişinin kendisi için hem de yardım amacıyla başkaları için malını kullanmaktan ve parasını harcamaktan kaçınılmaması gerektiği ifade edilir.