YerŞekilleri

Yer şekillerinin oluşumunda dış kuvvetler altı ana kategoriye ayrılır: 1. Akarsular. 2. Rüzgarlar. 3. Buzullar. 4. Dalga ve deniz etkileri. 5. Yeraltı suları. 6. Çözülme.

Türkiye'deki ana yer şekillerinin temel özellikleri şunlardır: 1. Dağlar: Türkiye'de dağlar genellikle doğu-batı doğrultuludur ve Alp-Himalaya kıvrım kuşağı içinde oluşmuştur. 2. Ovalar: Akarsu aşındırmaları sonucu oluşmuş delta ovaları çoktur. 3. Platolar: İç kesimlerde geniş yer kaplar ve oluşumları hem iç kuvvetler hem de dış kuvvetler tarafından etkilenmiştir. 4. Kıyı Tipleri: Dağların kıyıya farklı uzanması farklı kıyı tiplerini ortaya çıkarmıştır. 5. Yükselti: Türkiye'nin ortalama yükseltisi fazladır (1132 metre) ve batıdan doğuya doğru artar.

Türkiye'nin ana yer şekilleri, üçüncü jeolojik zamanda (Tersiyer) oluşmuştur.

Delta ve birikinti konisi farklı yer şekilleridir. Delta, akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu oluşan üçgene benzeyen düzlüklerdir. Birikinti konisi ise dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsuların, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirmesiyle oluşur.

İç kuvvetler, yer şekillerinin oluşumunda önemli ölçüde etki eder. Tektonik kuvvetler, yer kabuğunu hareket ettiren büyük kuvvetlerdir. Volkanik kuvvetler, yer kabuğunun içindeki magma ve lavların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kuvvetlerdir. Ayrıca, iç kuvvetler depremlere de yol açabilir.

Fiziki harita, yeryüzünün kabartı ve çukurluklarını gösteren, dağlar, ovalar, platolar, akarsular ve göller gibi yer şekillerini içeren haritadır.

Türkiye'deki yer şekillerinin oluşum sürecine iç kuvvetler şu şekilde etki etmiştir: 1. Orojenez: Dağ oluşum hareketleri sonucunda kıvrımlı ve kırıklı sıradağlar ile volkanik dağlar oluşmuştur. 2. Epirojenez: Anadolu'nun toptan yükselmesi sonucu yüksek plato ve ovalar oluşmuştur. 3. Depremler: Tektonik hareketler, eski fayların gençleşmesine ve yeni fay hatlarının oluşmasına neden olmuştur. 4. Volkanizma: II. jeolojik zamandan itibaren su altı volkanik faaliyetleri gerçekleşmiş, bu faaliyetler sonucunda Doğu ve İç Anadolu'da geniş volkanik araziler oluşmuştur.

Dış güçlerin aşındırma ve biriktirme şekilleri şunlardır: Aşındırma Şekilleri: 1. Falez (Yalıyar): Dalgaların kıyının gerisinde uzanan dik yamaçların alt kısımlarını aşındırmasıyla oluşan dik yamaçlar. 2. Doğal Köprüler: Denizdeki bir kara parçasının alt kısımlarının aşındırılması sonucu oluşan yer şekilleri. 3. Yardang: Kurak iklim bölgelerindeki az dirençli kayaçların rüzgâr etkisiyle oluşmuş U şeklindeki yer şekilleri. 4. Tafoni: Kayaçların suların etkisiyle çözünüp gevşeyen kısımlarının rüzgârlar tarafından aşındırılması sonucunda oluşmuş yer şekilleri. Biriktirme Şekilleri: 1. Kumsal (Plaj): Dalgaların taşıdıkları ince malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kumullar. 2. Kıyı Oku: Dalgalar ve akıntıların taşıdıkları malzemeyi koy kenarlarında biriktirmesiyle oluşan çıkıntılar. 3. Lagün: Kıyı oklarının zamanla genişleyip uzaması sonucunda oluşan kıyı set gölleri. 4. Tombolo: Kıyıya yakın bir adanın dalgaların getirdiği malzemelerle oluşan kıyı kordonlarıyla bağlanması sonucu oluşan yarımadalar.

Dış kuvvetler aşındırma, taşıma ve biriktirme süreçleriyle çeşitli yer şekilleri oluşturur: 1. Akarsular: Vadi, menderes, delta, ova gibi şekiller oluşturur. 2. Rüzgar: Kumul, barkan, yardang, lös gibi şekiller oluşturur. 3. Buzullar: Buzul vadisi, morena, sirk, drumlin gibi şekiller oluşturur. 4. Dalga ve Deniz Etkileri: Falez, kumsal, lagün, kıyı seti gibi şekiller oluşturur. Bu yer şekilleri, bölgesel iklim, coğrafi özellikler ve zamanın uzunluğu gibi faktörlere bağlı olarak değişir.

İç ve dış kuvvetler, yer şekillerinin oluşumunda farklı şekillerde etkili olur: İç kuvvetler, enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yeryüzü şekillerini yapıcı yönde etkileyen kuvvetlerdir. Başlıca iç kuvvetler şunlardır: - Orojenez (Dağ Oluşumu): Tortul tabakaların yan basınçla kıvrılması sonucu dağların oluşması. - Epirojenez (Kıta Oluşumu): Yer kabuğunun geniş alanlarda yükselmesi veya çökmesi. - Volkanizma: Mağmanın yeryüzüne çıkması ve volkanik şekillerin oluşması. - Depremler: Yer kabuğundaki kırılmalar ve titreşimler. Dış kuvvetler ise bu şekilleri ortadan kaldırmaya çalışan yıkıcı kuvvetlerdir. Başlıca dış kuvvetler şunlardır: - Akarsular: Aşındırma ve biriktirme yoluyla vadiler, kanyonlar, platolar ve deltalar oluşturur. - Rüzgârlar: Kumullar ve peribacaları gibi yer şekillerini oluşturur. - Buzullar: Sirk buzulları ve U şeklindeki vadiler gibi şekiller meydana getirir. - Kıyı şekilleri: Dalga ve akıntıların etkisiyle ria, fiyort ve haliç gibi kıyı tipleri oluşur.

Kırgıbayır ve peribacası farklı oluşum süreçlerine ve özelliklere sahip yer şekilleridir. Kırgıbayır, kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde şiddetli yağmurlar ve sel sularının eğimli yamaçları aşındırması sonucu oluşan parçalı ve yarıntılı arazilere verilen isimdir. Peribacası ise volkanik arazilerde eğimli yamaçlarda görülen, tüf tabakalarının yağmur ve sel suları tarafından kolayca aşındırılması ve altındaki sert bazaltın aşınmayarak peribacası oluşturması ile oluşan şapkalı sütunlara verilen isimdir.

Rüzgarın oluşturduğu yer şekilleri iki ana kategoriye ayrılır: aşındırma şekilleri ve birikim şekilleri. Rüzgarın aşındırma şekilleri: 1. Mantar kaya: Kayaların alt kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan mantar görünümlü kayaçlar. 2. Tafoni: Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde, kayaçların çözünen kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan kovuklar. 3. Yardang: Farklı sertlikte tabakaların yan yana uzandığı yerlerde oluşan, "U" profilli birbirinden keskin sırtlar. 4. Şahit tepeler: Aşınıma karşı farklı dirençteki malzemelerin üst üste birikerek farklı tabakalar oluşturduğu bölgelerde görülen yüksekliklerdir. Rüzgarın birikim şekilleri: 1. Lösler: Rüzgarın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolar. 2. Kumullar: Rüzgarların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde veya herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesiyle oluşan kum tepecikler. 3. Barkan: Orta Asya'da rüzgarların taşıdıkları kum ve tozları hilal şeklinde biriktirmesi sonucu oluşan şekillerdir.

Falez, dalga aşınım şekillerine örnektir.

Dünyanın en büyük yer şekli olarak kabul edilen okyanuslardır. Özellikle, Büyük Okyanus dünyanın en büyük okyanusu olup, yüz ölçümü açısından da en büyük yer şekillerinden biridir.

Türkiye'nin yer şekilleri, fiziki coğrafya konusu içerisinde yer alır.

Türkiye'nin yer şekillerini anlatan bir şiir örneği: Türkiye'm Konya'da Mevlana, Nevşehir'de Hacıbektaş; Erzurum'da dadaş, Malatya'da gardaş; Ben Bursa'nın Orhan'ıyım, İstanbul'un Fatihi. Türkiye'm Bursa'da şeftaliyim, Malatya'da kayısı; Karadeniz'de horon, güneydoğuda halay; İzmir'in efesi, Ankara'nın seymeni. Türkiye'm Antalya'da portakalım, Antep'te fıstık; Rize'de çayım, Giresun'da fındık; Horonum, halayım, ben Anadolu'yum. Türkiye'm Akşehir'in hocası, Maraş'ın sütçüsü; Sakarya'da destan yazdım, Çanakkale'den ders aldım. Ben tarihim, gerekirse bir destan daha yazarım.

Türkiye'de rüzgarların oluşturduğu yer şekilleri kurak ve yarı kurak bölgelerin sınırlı olması nedeniyle azdır. Rüzgarların etkili olabilmesi için gerekli koşullar şunlardır: - kurak iklim; - fiziksel çözülmenin yaygın olması; - zeminde kum, çakıl ve toz gibi gevşek malzemelerin bulunması; - arazinin bitki örtüsü bakımından fakir olması. Bu nedenle rüzgarlar, ülkemizde daha çok İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri'nde etkilidir.

Erozyonun en çok oluşturduğu yer şekli yarıntı (gully) olarak kabul edilir. Yarıntı erozyonu, oluk erozyonunun ilerleyen aşamasında ortaya çıkar ve oluklara göre daha geniş ve derin yarıklar oluşur.

Türkiye'nin yer şekillerinin özellikleri hakkında bilgiler içeren PDF dosyaları aşağıdaki kaynaklardan temin edilebilir: 1. "10. Sınıf Coğrafya - Türkiye'nin Dağları 1. Ünite PDF Ders Notları". 2. "Ülkemizin Coğrafi Özellikleri". 3. "Türkiye'nin Yeryüzü Şekilleri ve Özellikleri".

İzohips yöntemi ile bazı yer şekillerinin gösterilmesi zordur, bunlar arasında: 1. İki izohips arasında kalan yerlerin yükseltileri: İzohips eğrilerinin seyrek geçtiği yerlerde yükseltiler bilinemez. 2. Eğimsiz alanlar: İzohipslerin seyrek geçtiği, düzlüklerin olduğu yerlerde eğim az olduğu için yer şekilleri yeterince detaylı gösterilemez. 3. Özel yer şekilleri: Şelale ve uçurum gibi yerlerde izohips eğrileri birbirine çok yakın olabilir ve bu durum haritada doğru gösterimi zorlaştırır.