YerŞekilleri

İzohips yöntemi ile bazı yer şekillerinin gösterilmesi zordur, bunlar arasında: 1. İki izohips arasında kalan yerlerin yükseltileri: İzohips eğrilerinin seyrek geçtiği yerlerde yükseltiler bilinemez. 2. Eğimsiz alanlar: İzohipslerin seyrek geçtiği, düzlüklerin olduğu yerlerde eğim az olduğu için yer şekilleri yeterince detaylı gösterilemez. 3. Özel yer şekilleri: Şelale ve uçurum gibi yerlerde izohips eğrileri birbirine çok yakın olabilir ve bu durum haritada doğru gösterimi zorlaştırır.

Buzullar, iki ana kategoride yer şekilleri oluşturur: aşındırma ve biriktirme. Buzulların aşındırma ile oluşturduğu yer şekilleri: - Sirk çukuru (buz yalağı): Buzulların aşındırmasıyla oluşan çukurlar. - Buzul vadisi: Hareket halindeki buzulların bir yatağa gömülmesiyle oluşan "U" profilli çukur. - Hörgüç kaya: Buzulların eğim doğrultusunda hareketi sırasında yumuşak kayaçları aşındırıp sert kayaçları tümsek şeklinde bırakması sonucu oluşan şekiller. Buzulların biriktirme ile oluşturduğu yer şekilleri: - Moren: Buzulların taşıdığı materyalleri eridiği yerde bırakması sonucu oluşan taşlı topraklar. - Drumlin: Moren toprakların bir kayanın etrafında tepeler şeklinde birikerek oluşturduğu balina sırtına benzeyen şekiller. - Sander düzlüğü: Buzulların erimesiyle oluşan akarsular tarafından getirilen malzemelerin buzul önlerinde birikmesi sonucu oluşan düzlükler.

Rüzgar, aşındırma yoluyla çeşitli yer şekilleri oluşturur: 1. Mantarkaya: Rüzgarların kayaların alt kısımlarını aşındırarak oluşturduğu mantar şeklindeki kayalardır. 2. Tafoni: Kayaçların çözünebilen kısımlarını aşındırarak oyuklar oluşturması. 3. Yardang: Rüzgar yönüne paralel uzanan, oluk şeklindeki yer şekilleridir. 4. Şahit Tepeler: Farklı dirençteki kayaçların aşınmasıyla oluşan tepelerdir. 5. Hamada: Çöllerde ince yapılı materyallerin taşınması sonucu geride kalan kayaçların oluşturduğu kaldırıma benzeyen şekillerdir.

Doğal faktörlere üç örnek: 1. İklim: Çok sıcak ve çok soğuk iklimler seyrek nüfusludur, yağışların fazla ve kışların ılık geçtiği iklim bölgeleri ise sık nüfusludur. 2. Yer şekilleri: Engebeli yerler, ulaşım şartlarının elverişsizliği ve tarım alanlarının kısıtlı olması gibi sebeplerle seyrek nüfusludur. 3. Su kaynakları: Akarsu çevreleri, su imkanı ve verimli tarım alanlarından dolayı sık nüfusludur.

Coğrafya'da "kabarma" terimi iki farklı anlamda kullanılabilir: 1. Kabartma Yöntemi: Bu yöntemde, yer şekilleri belli oranda küçültülüp kabartılarak gösterilir. 2. Deniz Kabarması: Daha çok anadeniz kıyılarında, Ay'ın o kıyının öğlen çemberi üzerinden geçtiği sırada, deniz düzeyinde başlayan ve kıyıya doğru bir akıntı oluşturan yükselme.

Tafoni ve mantar kaya farklı yer şekilleridir. Mantar kaya, rüzgarların taşıdığı küçük malzemelerin kayaların alt kısmını aşındırmasıyla oluşan şekillerdir. Tafoni ise, taşların sular tarafından yumuşak kısımlarının eritilmesi ve aşındırılması sonucu kayaçlar üzerinde oluşan küçük oyuklardır.

10. sınıf coğrafya dersinde yer şekilleri şu şekilde sınıflandırılabilir: 1. Dağlar: Türkiye'de dağların oluşumunda genel olarak 3. Jeolojik Zaman'daki Alp-Himalaya orojenezi etkili olmuştur. 2. Ovalar: Kıyılarda delta ovaları, iç kesimlerde tektonik ve karstik ovalar bulunur. 3. Platolar: Akarsularla parçalanmış geniş düzlükler, özellikle İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri'nde yer alır. 4. Yükselti: Türkiye, 3. ve 4. Jeolojik Zaman'daki yer hareketlerinin etkisiyle şekillendiği için ortalama yükseltisi fazladır. 5. Kıyılar: Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında dağlar kıyıya paralel uzandığı için boyuna kıyılar, Ege kıyılarında ise enine kıyılar bulunur. Ayrıca, dalga ve akıntıların oluşturduğu falez, kıyı aşınım düzlüğü, kumsal gibi şekiller de yer şekilleri arasında yer alır.

Yer şekilleri, 4. sınıfta öğrenilen bilgilere göre, kayaçların çeşitli doğal süreçler sonucunda oluşması ile meydana gelir. Kayaçların oluşum aşamaları: 1. Magmanın Soğuması: Yer kabuğundaki çatlaklardan yüzeye ulaşan magma soğuyarak katılaşır ve kayaçları oluşturur. 2. Dış Faktörlerin Etkisi: Kayaçlar, rüzgar, sıcaklık farkı, yağmur ve akarsu gibi dış faktörlerle parçalanır. 3. Parçacıkların Dönüşümü: Parçalanma sonucu kayaçlar, çakıl, taş ve kum taneciklerine dönüşür. Bu şekilde oluşan yer şekilleri arasında dağlar, vadiler, platolar ve ovalar bulunur.

EKPSS Coğrafya'da yer şekilleri şu şekilde sınıflandırılabilir: 1. Dağlar: Yer kabuğunun yükselmesi sonucu oluşan büyük kara şekilleridir. 2. Vadiler: Su ve rüzgar etkisiyle oluşan derin çukurluklardır. 3. Ovalar: Genellikle nehirlerin taşıdığı alüvyonlarla oluşan düz alanlardır. 4. Platolar: Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklerdir. 5. Peneplen (Yontuk Düz): Yer şekillerinin akarsular tarafından deniz seviyesine kadar aşındırılması ile ortaya çıkan hafif dalgalı düzlüklerdir. 6. Kırgıbayır (Badland): Eğimin fazla ve bitki örtüsünün seyrek olduğu arazilerde sel sularının araziyi yarmasıyla oluşan yer şekilleridir. 7. Dev Kazanı: Akarsuların şelale şeklinde aktığı yerlerde suların düşme alanında aşındırma ile oluşan çukurluklardır.

Türkiye'de dış kuvvetler tarafından oluşturulan yer şekilleri şunlardır: 1. Akarsular: Vadiler, platolar, deltalar, menderesler, kırgıbayırlar ve ırmak adaları. 2. Rüzgar: Kumullar, şahit kayalar ve mantar kayalar. 3. Karstik Şekiller: Lapya, obruk, düden, traverten, mağara, sarkıt, dikit ve sütunlar. 4. Dalga ve Akıntılar: Kıyı oku, kıyı seti, lagün ve tombolo. 5. Buzullar: Sirk gölleri, buzul vadileri ve asılı vadiler.

10. sınıf coğrafya ders kitabında sayfa 121'de, üç farklı yer şekli ve bu yer şekillerinin tartışılması ile ilgili bir bölüm bulunmaktadır.

Sander düzlükleri ve drumlin tepeleri, buzulların oluşturduğu yer şekilleridir. Sander düzlükleri, buzulların erimesiyle oluşan akarsular tarafından getirilen malzemelerin buzul önlerinde birikmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Drumlin tepeleri ise moren yığınlarının bir tepenin etrafında birikip büyümesi sonucu oluşur.

Kayaçlar, yer şekillerinin oluşumunda önemli bir rol oynar çünkü farklı özellikleri farklı yer şekillerinin ortaya çıkmasına neden olur. Bazı kayaçların yer şekilleri üzerindeki etkileri şunlardır: Granit: Sert ve aşınmaya karşı dirençli bir kayaçtır. Bazalt: Magmanın soğuması ve katılaşması sonucu oluşan bazalt sütunları, bazaltın hızlı soğumasıyla meydana gelir. Peribacaları: Volkanik faaliyetler sırasında üst üste biriken, aşınıma karşı dirençli bazalt lavlar ile kolay aşınan tüflerin bir arada bulunduğu sahalarda oluşur. Karstik şekiller: Kireç taşı, jips, kaya tuzu gibi kayaçlar su etkisiyle erir ve bu kayaçların yer aldığı bölgelerde lapya, dolin, obruk, uvala, polye gibi karstik şekiller ortaya çıkar. Kum taşı ve tüf: Bu kayaçların aşınımı daha kolaydır.

EKPSS'de yer şekilleri, Türkiye'nin jeomorfolojisi (yer şekilleri) kapsamında anlatılır. EKPSS coğrafya sorularında yer şekilleriyle ilgili konular genellikle şu başlıkları kapsar: İç Kuvvetler: Orojenez (dağ oluşumu), epirojenez (kıta oluşumu), volkanizma ve depremler. Dış Kuvvetler: Akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalgalar ve akıntılar, yer altı suları. Ayrıca, Türkiye'nin coğrafi konumu, iklimi, bitki örtüsü, beşeri coğrafya gibi konular da EKPSS coğrafya testlerinde yer alabilir.

Türkiye'nin yer şekillerinde en etkili dış kuvvet akarsulardır.

Ege Bölgesi'nde dağlar kıyıya dik uzanır çünkü bu, bölgenin yer şekillerinin temelidir. Dağların kıyıya dik uzanması, deniz etkisinin iç kesimlere daha rahat ulaşmasını sağlar ve Akdeniz ikliminin iç kesimlere kadar girmesine olanak tanır.

Barkan ve lös arasındaki farklar şunlardır: 1. Barkan: Çöllerde rüzgarlarla sürekli yer değiştiren hilal şeklindeki kum tepeleridir. 2. Lös: Yarı kurak yerlerde bataklık ve göl kıyılarında biriken kum ve toz birikintilerine denir. Özetle, barkan kumulların bir türü iken, lös rüzgarların taşıdığı malzemelerin birikmesiyle oluşan genel bir yer şeklidir.

Rüzgar aşındırma şekilleri şunlardır: 1. Mantar Kaya (Şeytan Masası): Kurak ve yarı kurak bölgelerde rüzgarların zeminden kaldırdığı malzemeyi kayaların yumuşak alt kısımlarına çarptırmasıyla oluşan mantar şeklindeki yer şekilleridir. 2. Tafoni: Kayaların yüzey sularının etkisiyle çözünebilen kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması sonucu oluşan oyuklardır. 3. Yardang: Rüzgarlar tarafından gevşek malzemelerin aşındırılması sonucu oluşan, "U" profilli keskin sırtlardır. 4. Şahit Kaya: Aşınmaya karşı farklı dirençteki kayaçların üst üste gelerek farklı derecede aşınmasıyla oluşur. 5. Hamada (Çöl Kaldırımı): Rüzgarların aşındırma gücünün şiddetli olduğu yerlerde toprağın ve küçük boyutlu materyallerin taşınması sonucu kayalardan oluşan alanlardır.

Tor topografyası, granit kütlelerinin fiziksel ve kimyasal ayrışması sonucu oluşan yer şekillerine verilen isimdir. Bu topografyada, üst üste binmiş köşeleri yuvarlaklaştırılmış kaya blokları bulunur.

Türkiye'deki yer şekilleri fiziki haritada gösterilir.