Nedensellik

Epidemiyolojide nedensellik, bir sağlık sorununun ortaya çıkışında tüm diğer koşul ve etkenlerden bağımsız olarak gerekli olan öncül nitelikteki etken, olay veya özelliği ifade eder. Nedensellik kavramı, tıbbın yanı sıra felsefe gibi birçok bilimin de ilgi alanındadır. Epidemiyolojide nedensellik yaklaşımları: Deterministik yaklaşımlar: Henle-Koch postülatları, Hill kriterleri, epidemiyolojik üçgen gibi modelleri içerir. Olasılıklı yaklaşımlar: Nedenselliğin olasılıklarının hesaplanmasını içerir. Günümüzün kronik hastalıklarını açıklamada yetersiz kalan mevcut nedensellik yaklaşımlarının yerini döngüsel nedensellik, sistemler epidemiyolojisi ve karmaşıklık biliminin nedensellik yaklaşımlarının alacağı anlaşılmaktadır.

İbn Rüşd'ün bilgi anlayışı şu şekilde özetlenebilir: Bilgi, nedensellik ilkesine dayanır ve her zaman bir varolan hakkındadır. Bilginin ilk basamağı duyulardır. Akıl, teorik ve pratik olarak ikiye ayrılır. Akıl, tümel formları kavrar, ancak bu formların gerçeklikte varlıkları yoktur. Tanrı'nın bilgisi ne duyularla ne de akılla ulaşılabilir. Bir şeyi bilmek, onun nedenlerini bilmek demektir.

Hans Reichenbach'ın "Bilimsel Felsefenin Doğuşu" adlı kitabı, felsefenin bilimselleşmesi ve metafiziğin dışlanması gerektiğini savunur. Eserin iki ana bölümü şu konuları ele alır: 1. Spekülatif Felsefenin Kökleri: Genelliği arama ve yalancı açıklamalar. Kesinliği arama ve ussalcı bilgi anlayışı. Ahlaki buyruklar arayışı ve etik-biliş koşutluğu. 2. Bilimsel Felsefenin Sonuçları: Geometrinin doğası. Zaman nedir?. Doğa yasaları. Evrim. Çağdaş mantık. Etik’in doğası. Reichenbach, kitapta ayrıca Platon'u ilk büyük spekülatif filozof olarak değerlendirir ve bu filozofların kesinlik arayışının onları hayal ürünlerine yönlendirdiğini öne sürer. Yazar, bu çalışmayla felsefenin spekülasyondan çıkıp bilime geçtiğini kanıtlamayı hedefler.

Nedensellik ve illiyet terimleri, farklı bağlamlarda kullanılsa da benzer anlamlar taşır ve genellikle sebep-sonuç ilişkisini ifade eder. Nedensellik, genel olarak bir olayın veya durumun başka bir olayı veya durumu nasıl etkilediğini açıklar. İlliyet ise, özellikle hukuk alanında kullanılan bir terimdir ve hukuki bir sonuç ile bu sonucu ortaya çıkaran olgular arasındaki bağı belirtir.

Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran temel ilke dağılış (yayılma) ilkesidir. Coğrafyayı diğer bilimlerden ayıran diğer ilkeler ise şunlardır: Nedensellik (sebep-sonuç) ilkesi: Coğrafi olayların nedenlerine odaklanır. Karşılıklı ilgi (bağlantı) ilkesi: Coğrafi olaylar arasındaki bağlantıları inceler.

Yanlış nedensellik (veya post hoc hatası), bir olayın başka bir olay tarafından meydana geldiğini varsaymak, ancak bu ilişkinin aslında geçerli olmayabileceği bir durumdur. Bu tür bir hata, genellikle korelasyon ile nedenselliği karıştırma eğiliminden kaynaklanır ve iki şeyin birlikte gerçekleşmesi, birinin diğerine neden olduğu anlamına gelmez.

Nedensellik bağı (illiyet bağı), failin eylemi ile suçun sonucu arasındaki objektif ilişkiyi ifade eder. Nedensellik bağının iki temel teorisi şunlardır: 1. Şart Teorisi: Bu teoriye göre, bir neticenin meydana gelmesinde etkili olan hareketlerin tümü, o netice açısından eşit değer taşıyan birer neden olarak kabul edilir. 2. Objektif İsnadiyet Teorisi: Bu teori, şart teorisini esas almakla birlikte, hareket ile netice arasındaki nedensellik bağını hukuki bir değerlendirmeye tabi tutar.

Nedensellik ilkesi, çeşitli filozoflar tarafından farklı açılardan eleştirilmiştir: 1. David Hume, nedenselliği bir önkabul olarak benimsemekten yana değildir. 2. Immanuel Kant, Hume'un eleştirilerini temel alarak, nedensellik ilkesinin deneyim yoluyla kanıtlanamayacağını, ancak apriori çerçevenin bir parçası olduğunu savunmuştur. 3. Genel olarak, nedensellik ilkesinin eleştirilmesinin bir nedeni, doğa olaylarındaki sürekliliğin kesin olarak kanıtlanamaması ve neden-sonuç ilişkilerinin her zaman doğrusal bir şekilde ilerlememesidir.

Nedenselliğin temel varsayımları şunlardır: 1. Zaman Sıralaması: Sebep, sonuçtan önce gelir. 2. Bağıntı: Sebep ve sonuç arasında bir ilişki vardır. 3. Gereklilik: Sebep, sonucu ortaya çıkarır veya etkiler. 4. Yeterlilik: Sebep, sonucu meydana getirecek güce sahiptir. Ayrıca, Aristoteles'in dört neden teorisi de nedenselliğin temel varsayımlarını içerir: 5. Maddi Neden: Her değişim, bağımsız bir özne gerektirir. 6. Formel Neden: Maddenin biçimsel yapısını belirler. 7. Fail Neden: Değişimin ilk başlangıcını sağlar. 8. Ereksel Neden: Herhangi bir nesnenin veya eylemin amacını belirler.

Illiyet bulmaca çözümlerinde "nedensellik" olarak cevaplanabilir.