Nedensellik

Neden-sonuç ilişkisinin kesin olmamasının nedeni, kuantum fiziğinin gelişmesiyle birlikte bilimin temel ilkelerinden biri olan nedensellik ilkesinin tartışmalı bir konuma gelmesidir. Kuantum dünyasında, bir olayın nedenini tam olarak bilmek, sonucun da aynı şekilde kesin olarak tahmin edilebileceği anlamına gelmez; çünkü belirsizlik, olasılıksallık ve rastlantısallık gibi kavramlar öne çıkar.

İlliyet bağı veya nedensellik bağı, hukuki sonuç ile sonucu ortaya çıkaran olguların arasındaki bağı belirten bir hukuk terimidir. Başka bir deyişle, ortaya çıkan zarar ile failin davranışı arasındaki bağlantı olarak tanımlanabilir. Maddi hukukta ve ceza hukukunda, sorumlu tutulabilmek için uygun illiyet bağının varlığı aranır. Böyle bir bağ kurulamıyorsa sorumluluk oluşmaz.

Nedensizlik ilkesi, dilde ses ve anlam arasındaki bağın rastlantısal olduğunu gösteren ilkedir. Bu ilkeye göre, bir dildeki kelimelerin belirttikleri kavramlarla ortaya çıkış biçimleri arasında zorunlu bir nedensellik ilişkisi yoktur. Ancak, yansıma sözcükler ve benzetme ilişkileri gibi bazı durumlarda bu ilke geçerli olmayabilir.

Determinizm, evrenin işleyişinin ve gerçekleşen olayların çeşitli bilimsel yasalarla belirlenmiş olduğunu ve bu belirlenmiş olayların gerçekleşmelerinin zorunlu olduğunu öne süren öğretidir. Determinizmin bazı anlamları ve türleri: - Nedensel determinizm: Her olayın, önceki olayların ve doğa yasalarının sonucu olduğunu savunur. - Biyolojik determinizm: İnsan davranışlarının ve iradesinin genetik yapı tarafından belirlendiğini iddia eder. - Ekonomik determinizm: Ekonomik etkenlerin, insanın kararlarında belirleyici olduğunu öne sürer. - Tarihsel determinizm: İnsanın kararlarının belirlenmesinde tarihi olayların etkili olduğunu savunur. Determinizme göre, özgür irade bir yanılsamadır ve insanın eylemleri, dış etkenler ve nedenler tarafından belirlenir.

Coğrafya'da nedensellik ve dağılış ilkeleri şunlardır: 1. Nedensellik İlkesi: Coğrafi olayların nedenlerini sorgulamayı ve çıkarımlarda bulunmayı içerir. 2. Dağılış İlkesi: Herhangi bir coğrafi olay veya olgunun belirli bir alandaki yayılışını ve bulunuş biçimlerini açıklar.

İlliyetin (nedensellik) şartları genel olarak şu şekilde kabul edilir: 1. Zamana bağlılık: Sebep, sonuçtan önce gelmelidir. 2. Zorunluluk ya da yeterlilik: Sebep olmadan sonuç doğmuyorsa "zorunlu neden", sebep varsa sonuç her zaman doğuyorsa "yeterli neden" denir. 3. Genellik: Aynı sebep, benzer durumlarda aynı sonucu doğurur. 4. Alternatifsizlik: Sonucun başka bir sebep olmadan doğmaması gerekir. Ayrıca, hukuki açıdan illiyet bağının kurulması için: 5. Uygun illiyet bağı: Olayların olağan akışına ve hayat tecrübesine göre, sebebin meydana gelen sonucu yaratmaya elverişli olması gerekir.

Osman Demir'in "Kelamda Nedensellik" kitabı, ilk dönem kelamcılarının tabiat ve insan hakkındaki fikir yürütmelerinin teolojik arka planını ve bu doğrultuda yapılan izah denemelerini ele almaktadır. Kitapta işlenen konular şunlardır: - Uluhiyet: İlim, irade, kudret ve tekvin gibi nedensellikle doğrudan ilgili sıfatlar bağlamında ele alınmıştır. - Tabiattaki işleyiş: Atom, tabiat, araz ve cisim teorileri ile bu yapının işleyişini izah için geliştirilen âdet, kümûn, itimâd ve fenâ-bekâ teorileri çerçevesinde incelenmiştir. - İnsan fiilleri: Cebr, tefviz, tevlid ve kesb teorileri açısından özgürlük ve sorumluluk açısından irdelenmiştir.

Etiolog terimi, hastalıkların nedenlerini ve kökenlerini inceleyen bilim insanlarını ifade eder. Ayrıca, etiyoloji veya neden bilimi olarak da bilinir ve genel anlamda neden olmanın, nedenselliğin, nedenin incelenmesi anlamına gelir.

Neden-sonuç ilişkisi kavramı, farklı filozoflar tarafından farklı şekillerde ele alınmıştır: 1. David Hume: Hume, nedenselliği felsefenin merkezine almış ve iki olayın birlikte gerçekleşmesi durumunda bu olaylar arasında zorunlu bir bağ olduğunu savunmuştur. 2. Baruch Spinoza: Spinoza'ya göre, nedensellik evrenin düzenini anlamak için gereklidir ve her olay, neden-sonuç ilişkisine bağlı olarak bütünün bir parçasıdır. 3. Immanuel Kant: Kant, nedenselliği zihnin bir kategorisi olarak görmüş ve insanın duyusal verileri anlamlı hâle getirmek için bu ilkeye ihtiyaç duyduğunu belirtmiştir.

"Çünkü" ve "ve" bağlaçları farklı işlevlere sahiptir ve kullanımları örneklerle ayırt edilebilir: 1. Çünkü: Nedensellik ilişkisi kurar. 2. Ve: Cümleleri veya cümle ögelerini birbirine bağlar.

İbn-i Rüşd'e göre nedensellik ilkesi, duyulur nesnelerde bulunan etkin nedenlerin varlığını kabul eder ve bu ilkeyi ontolojik ve epistemolojik bir temele dayandırır. İbn-i Rüşd'e göre bir şeyi bilmek, onun nedenlerini bilmek demektir.

Epidemiyolojide nedensellik, bir etkenin varlığında bir sonucun (hastalık gibi) değişmesi durumunu ifade eder. Nedensellik ilişkisi şu kriterlere göre değerlendirilir: 1. İlişkinin kuvveti: Etkenin dozu arttıkça hastalık insidansının artması. 2. İlişkinin tutarlılığı: Farklı araştırmalarda aynı sonucun elde edilmesi. 3. İlişkinin özgüllüğü: Belirli bir etkenle belirli bir hastalığın ilişkilendirilmesi. 4. İlişkinin zamana uygunluğu: Etkene maruz kalma ile hastalığın ortaya çıkması arasında mantıklı bir zaman ilişkisinin olması. 5. İlişkinin uygunluk göstermesi: Elde bulunan tüm bilgilerle ilişkinin uyumlu olması. Ayrıca, gerekli neden ve yeterli neden kavramları da epidemiyolojik nedensellikte önemlidir.

İbn Rüşd'ün bilgi anlayışı şu temel ilkelere dayanır: 1. Nedensellik: İbn Rüşd'e göre bir şeyi bilmek, o şeyin nedenini bilmektir. 2. Duyular ve Akıl: Bilginin ilk basamağı duyulardır, duyular malzeme sağlar ve akıl bu malzemeyi işleyerek bilgiyi ortaya koyar. 3. Kesin Bilgi: İnsan bilgisi, yetkinliği itibariyle kesin ve aklîdir. 4. Tümevarım ve Tümdengelim: İbn Rüşd, Aristoteles'in tümevarım ve tümdengelim yöntemlerini benimsemiştir. İbn Rüşd, Yeni Eflâtuncu sudûr teorisini ve tümel akıl öğretisini kabul etmediğinden, akılların ontolojik birliğini reddeder.

Hans Reichenbach'ın "Bilimsel Felsefenin Doğuşu" kitabı, bilimsel felsefe anlayışını tarihsel bir bağlam içinde ve eleştirel bir yaklaşımla ele almaktadır. Kitapta işlenen konular arasında uzay, zaman, nedensellik ilkesi, indüktif mantık ve olasılık sorunları yer almaktadır.

Nedensellik ve illiyet terimleri, farklı bağlamlarda kullanılsa da benzer anlamlar taşır ve genellikle sebep-sonuç ilişkisini ifade eder. Nedensellik, genel olarak bir olayın veya durumun başka bir olayı veya durumu nasıl etkilediğini açıklar. İlliyet ise, özellikle hukuk alanında kullanılan bir terimdir ve hukuki bir sonuç ile bu sonucu ortaya çıkaran olgular arasındaki bağı belirtir.

Yanlış nedensellik (veya post hoc hatası), bir olayın başka bir olay tarafından meydana geldiğini varsaymak, ancak bu ilişkinin aslında geçerli olmayabileceği bir durumdur. Bu tür bir hata, genellikle korelasyon ile nedenselliği karıştırma eğiliminden kaynaklanır ve iki şeyin birlikte gerçekleşmesi, birinin diğerine neden olduğu anlamına gelmez.

Haksız fiilin unsurlarından biri olan nedensellik bağı, haksız fiil ile ortaya çıkan zarar arasında doğrudan bir bağlantı olmasını ifade eder. Bu bağın varlığı, hayatın olağan akışına ve genel hayat tecrübelerine göre, bir fiilin meydana gelen türden bir sonucu doğurmaya elverişli olmasıyla belirlenir.

Nedensellik bağı (illiyet bağı), failin eylemi ile suçun sonucu arasındaki objektif ilişkiyi ifade eder. Nedensellik bağının iki temel teorisi şunlardır: 1. Şart Teorisi: Bu teoriye göre, bir neticenin meydana gelmesinde etkili olan hareketlerin tümü, o netice açısından eşit değer taşıyan birer neden olarak kabul edilir. 2. Objektif İsnadiyet Teorisi: Bu teori, şart teorisini esas almakla birlikte, hareket ile netice arasındaki nedensellik bağını hukuki bir değerlendirmeye tabi tutar.

Zamanda döngü, zamansal nedensellik döngüsü olarak adlandırılan teorik bir olgudur. Bilimsel açıdan zamanın döngüsel olduğuna dair kesin bir kanıt yoktur.

Korelasyonun nedensellik olmadığını anlamak için şu noktalara dikkat edilmelidir: 1. Üçüncü değişken sorunu: Ölçülmemiş bir üçüncü değişken, birbiriyle ilişkili her iki değişkeni de etkiliyor olabilir. 2. Yönlülük sorunu: Korelasyon ilişkinin yönünü göstermez, yani A değişkeninin B'ye mi yoksa B'nin A'ya mı neden olduğu net değildir. 3. Tesadüfi korelasyon: İki değişken tamamen tesadüfi olarak korelasyon gösterebilir. Bu nedenle, iki değişkenin ilişkili olması, birinin diğerine doğrudan neden olduğu anlamına gelmez; korelasyon sadece istatistiksel bir ilişkiyi ifade eder.