Kafiye

Kelime ve kafiye ilişkisi, şiirde mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin veya eklerin benzerliği üzerine kuruludur. Kafiye çeşitleri: Yarım kafiye: Tek ses benzerliğine dayanır. Tam kafiye: İki ses benzerliğiyle oluşur. Zengin kafiye: Üç veya daha fazla ses benzerliğiyle meydana gelir. Tunç kafiye: Ses benzerliğinin üçten fazla olması durumudur. Cinaslı kafiye: Anlamları ayrı, yazılış ve okunuşları aynı kelime veya kelime gruplarının tekrarıyla oluşur.

İstiklal Marşı'nın 10 kıtasının kafiye düzeni şu şekildedir: 1. Kıta: -cak sesleri, zengin kafiye. 2. Kıta: -lâl sesleri, zengin kafiye. 3. Kıta: -aşa sesleri, zengin kafiye / -rım ekleri redif. 4. Kıta: var, -var, boğar sesleri, tunç kafiye. 5. Kıta: akın, -akın, tunç / zengin kafiye. 6. Kıta: tanı, -tanı sesleri tunç kafiye. 7. Kıta: -dâ (-daa) sesleri, zengin kafiye. 8. Kıta: emeli, -em eli, -emeli, tunç kafiye. 9. Kıta: -aş sesleri, tam kafiye / -ım'lar redif. 10. Kıta: -lâl sesleri, zengin kafiye / dördüncü dize serbest. Sadece 10. kıtada dördüncü dize serbesttir.

Halk edebiyatında yarım kafiye ve cinaslı kafiye yaygındır. Yarım kafiye, dize sonundaki tek ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Cinaslı kafiye, mısra sonlarında anlam olarak farklı ancak yazılış olarak aynı olan, yani eş sesli kelimelerin kullanılması sonucu oluşur. Ayrıca, halk şiirinde ayak terimi de kullanılır.

Sakarya Türküsü'nün kafiye ve redifleri: Kafiye: Tam kafiye: "burulur - vurulur", "gerçek - diriltecek", "astan - arkadaştan". Tunç kafiye: "akar ya - Sakarya", "fikir - kir", "kâinat - inat", "ne - gövdesine", "yük - büyük", "hamal - mal". Zengin kafiye: "basamak - susamak", "için - perçin", "Sakarya - kanarya", "Tuna - yurduna", "bilmeceler - geceler". Cinaslı kafiye: "ân - an" (tam cinas). Redif: "burulur - vurulur", "astan - arkadaştan", "bilmeceler - geceler", "Anadolu'nun - yolunun", "hamurdanız - çamurdanız".

"Ellere çâre bulunmaz derdine çâre" dizesi, tunç kafiye örneğidir. Tunç kafiye, ses benzerliğinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin birinin genellikle diğerini içine aldığı kafiye türüdür. Örnekler: "Hey Emre’m Yunus biçâre / Bulunmaz derdine çâre" (Yunus Emre); "Kimi solgun, sarışın; kimi ak, kimi kara; / Kiminin arkasından görünüyor Ankara".

Tanzimat döneminde kafiye iki farklı anlayışla ele alınmıştır: 1. Divan şiirindeki anlayış: "Kafiye göz içindir" anlayışı devam ettirilmiştir. 2. Yeni anlayış: Recaizade Mahmut Ekrem tarafından ortaya atılan "Kafiye kulak içindir" anlayışına göre, kafiye kelimelerin seslerine bağlıdır. Tanzimat döneminde kafiye, genellikle aruz ölçüsüyle yazılmış şiirlerde kullanılmıştır.

Yarım Kafiye Örnekleri: Ben çektiğim kimler çeker Gözlerim kanlı yaş döker Bulanık bulanık akar Dağlarım sileyim şimdi (Kul Mustafa). Üstümüzden gelen boran kış gibi Şahin pençesinde yavru kuş gibi Seher sabahında rüya düş gibi Çağıta bağırta aldı dert beni. Tam Kafiye Örnekleri: Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sordum Hülyamı tutan bir büyü var onda diyordum. Gönlüme bir yol buldum Senden başka hiç kimse yoktu sol yanımda (Burada "yol" ve "sol" kelimeleri arasındaki /ol/ sesleri tam kafiyeyi oluşturur). Bir bulut gibi havada uçtum Sonunda sevdiğime kavuştum (Burada "uçtum" ve "kavuştum" kelimelerindeki /uş/ hecesi ve ardından gelen /tum/ sesleri tam kafiyedir).

Kafiyeli söz söyleme sanatı, "kafiye" veya "uyak" olarak adlandırılır. Kafiye, şiirde mısra sonlarında bulunan sözcüklerin son heceleri arasındaki ses benzerliğidir. Kafiye türleri: Yarım kafiye: Tek ses benzerliğine dayanır. Tam kafiye: İki ses benzerliğiyle oluşur. Zengin kafiye: Üç veya daha fazla ses benzerliğiyle meydana gelir. Tunç kafiye: Bir kelime veya kelimelerin tamamının diğer kelime ya da kelimelerde tekrar biçiminde yapılmasıdır. Cinaslı kafiye: Yazılışı ve söylenişi aynı, anlamı farklı sözcüklerle yapılır.

Göz için kafiye, sadece yazılış benzerliği olan, ses benzerliğinin ikinci planda kaldığı kafiye anlayışıdır. Bu anlayışa göre, dize sonlarında mutlaka aynı ses kullanılmalıdır. Göz için kafiye anlayışına bir örnek: > Memleket bitti, yine bitmedi hâlâ sen ben; Bize bu hal ile bizden büyük olmaz düşmen. Dest-i âdâdeyiz, Allah için ey ehl-i vatan. Göz için kafiye anlayışı, divan edebiyatında kullanılmıştır. Göz için kafiye anlayışını savunan sanatçılardan biri Yahya Kemal Beyoğlu'dur.

Dize sonlarındaki iki ses benzerliği, tam kafiye türüdür. Tam kafiye, kelimelerin kök ve gövdelerindeki iki ses benzerliğine dayanır.

Sarma kafiye, bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizeleri ile ikinci ve üçüncü dizelerinin kafiyeli olması durumudur. Sarma kafiyenin kafiye şeması "ABBA" şeklindedir. Örnek: >Tuna’yı görmesem de tanırım, -a Bir ümit uğruna yürüdüğüm zaman, -b Geçmişi düşünerek coştuğum zaman, -b Kendimi tarih içinde bulurum sanırım. -a Bu dörtlükte “tanırım” ve “sanırım” kelimeleri birinci ve dördüncü dizelerde; “yürüdüğüm zaman” ve “coştuğum zaman” ise ikinci ve üçüncü dizelerde uyaklıdır.

Abab kalıbı, şiirde çapraz uyak olarak bilinir. Ayrıca, psikolojide ABAB tasarımı, bir temel dönemin (A) bir tedavi (B) ile takip edildiği ve tedavinin geri çekilerek (A) eski haline getirildiği bir deneysel tasarımdır.

Kafiye.net, şiir ve uyak ile ilgili bilgiler sunan bir web sitesidir. Ayrıca, kafiye oluşturma yöntemi gibi bellek destekleyici stratejiler de sitede yer almaktadır. Kafiye.net'in ne işe yaradığı ile ilgili başka bir bilgi bulunamamıştır.

Divan edebiyatında kullanılan bazı kafiye türleri şunlardır: Mücerred kafiye. Mürekkep kafiye: Müreddef kafiye. Mukayyed kafiye. Müesses kafiye. Cinaslı kafiye. Ayrıca, divan edebiyatında zü’l-kavâfî (çok kafiyeli) ve tarsî’ (mısra sonlarındaki kafiyelerden önce, iki mısrada paralel olarak yer alan aynı vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olması) gibi kavramlar da kullanılır.

Serbest şiirde kafiye olabilir, ancak zorunlu değildir. Serbest şiir, belirli bir uyak, ölçü veya müzikal şekle bağlı olmayan bir şiir türüdür. Ancak, serbest şiirde iç kafiye kullanımı yaygındır.

Evet, koşmalarda yarım kafiye kullanılır. Koşmalarda en çok yarım kafiye tercih edilmektedir. Yarım kafiye, tek ses benzerliği üzerine kurulur.

Kafiye (uyak), şiirde mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğine denir. Kafiye çeşitleri: Yarım kafiye: Tek ses/harf benzerliğine dayanan kafiyedir. Tam kafiye: İki ses/harf benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Zengin kafiye: Üç ya da daha çok ses/harf benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Tunç kafiye: Ses/harf benzeşmesinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin biri genellikle diğerini içine alır. Cinaslı kafiye: Anlamları ayrı, fakat yazılış ve okunuşları aynı olan kelime ve kelime gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan kafiyedir. Kafiye şeması, mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeninin çıkarılmasıdır. Redif, dize sonlarında yinelenen aynı görevdeki ekler ya da sözcüklerdir.

Kafiye oluştururken mısra sonlarındaki eklere bakılır. Kafiye olmayan ekler şunlardır: Aynı görevde ve anlamda olan ekler. İşlevi bakımından aynı olan sesler. Kafiye türleri: Yarım Kafiye: Dize sonundaki tek ses benzerliğine dayanır. Tam Kafiye: Dize sonlarındaki iki ses benzerliğidir. Zengin Kafiye: Üç veya daha fazla ses benzerliğidir. Tunç Kafiye: Ses benzerliği üçten fazla olduğunda kullanılır. Cinaslı Kafiye: Anlamları farklı, yazılışları aynı kelimelerin tekrarıyla oluşur.

Şarkı sözlerinde kafiye şart değildir. Kafiye, şarkı yazımında güçlü bir araç olsa da, bazen sevimsiz veya zorlama görünerek derinlik veya anlamdan yoksun şarkı sözlerine yol açabilir. Ancak, bazı popüler şarkılar kafiyeli ve kafiyesiz kelimelerin bir karışımını kullanır.

İç ve dış kafiye arasındaki fark, dizelerdeki ses benzerliğinin yeri ile belirlenir: Dış (son) kafiye, mısra sonlarında yer alan ses benzerliğidir. İç kafiye, mısraların ortasında bulunan ses benzerliğidir. Örnek: Fuzulî'nin "Şeb-i hicran yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım / Uyadır halkı efganım kara bahtım uyanmaz mı" dizelerinde "cânım" ve "efganım" sözcüklerinde iç uyak görülmektedir.