Epistemoloji

"Platon Bir Gün Kolunda Bir Ornitorenkle Bara Girer" kitabı, felsefi kavramları esprilerle açıklayan, mizahın da felsefi bir içerik barındırdığını gösteren bir eserdir. Harvard'lı felsefe profesörleri Thomas Cathcart ve Daniel Klein tarafından yazılan kitap, 10 temel felsefe başlığını ele alır: 1. Metafizik. 2. Mantık. 3. Epistemoloji. 4. Etik. 5. Din felsefesi. 6. Varoluşçuluk. 7. Dil felsefesi. 8. Toplum ve siyaset felsefesi. 9. Görelilik. 10. Metafelsefe. Bu başlıkların her biri, pek çok alt başlığa ayrılmış ve üzerine yüzlerce tez yazılmış konulara dair temel farkındalık oluşturacak bilgileri iki-üç sayfada sunar. Kitap, Türkiye’de bazı üniversitelerde felsefe bölümlerinde ders konularına yardımcı olması amacıyla okutulmaktadır.

Yeni anahtarda felsefenin temel tezi hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, felsefenin temel tez, antitez ve sentez aşamalarını içeren diyalektik yöntemi hakkında bilgi mevcuttur. Tez: Bir fikrin veya tanımın ilk söylenişi veya yazılışıdır. Antitez: Teze karşı gelen veya onu eleştiren bir fikir veya tanımdır. Sentez: Tezle antitez arasındaki çatışmayı çözen veya aşan bir fikir veya tanımdır.

"Felsefenin temel ilkeleri" ifadesi için bir atasözü bulunamadı. Ancak, "Felsefenin Temel İlkeleri" adlı, Georges Politzer'in 1935-1936 ders yılında Paris İşçi Üniversitesi'nde verdiği derslerin notlarından derlenen kitap kastedilmiş olabilir. Kitabın tam adı "Principes fondamentaux de philosophie" (Editions Sociales, Paris, 1954) olup, Türkçesi "Felsefenin Temel İlkeleri" olarak Sol Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

Septisizm (kuşkuculuk), her tür bilgi savını kuşkuyla karşılayan, bunların temellerini, etkilerini ve kesinliklerini irdeleyen felsefi bir görüştür. Septisizm projesinin bazı temel özellikleri: Bilgi şüpheciliği. Duyusal şüphecilik. Akıl yoluyla bilgi. Argümanların sorgulanması. Felsefi memnuniyetsizlik. Septisizm, Antik Yunan'da ortaya çıkmış bir felsefi akımdır ve kurucusu olarak Protagoras kabul edilir.

Şüphecilik, her tür bilgi savını kuşkuyla karşılayan, bunların temellerini, etkilerini ve kesinliklerini irdeleyen, ayrıca aklın kesin bir bilgi elde edemeyeceğini, hakikate erişilse dahi sürekli ve tam bir kuşku içinde kalınacağını savunan felsefi bir görüştür. Şüpheciliğin iki temel yaklaşımı vardır: 1. Değişmez tutum: Eşya ve olaylarla onlara dair bilgilerin gerçekliğinden hiçbir zaman emin olunamayacağını düşünür ve bu nedenle şüphelenmeyi değişmez bir tutum olarak benimser. 2. Yöntem olarak şüphe: Gerçeğe ulaşmak için düşünme faaliyetine bilinenlerden şüphelenerek başlanması gerektiğini savunur ve şüphelenmeyi bir yöntem olarak kullanır. Önemli şüpheci filozoflar arasında Protagoras, Pyrrhon ve Descartes bulunur.

Sonsuz gerileme probleminin çözümü için üç farklı epistemolojik teori öne sürülmüştür: 1. Temelcilik (Foundationalism). 2. Uyumculuk (Coherentism). 3. Sonsuzculuk (Infinitism). Ancak, bu çözümlerin hiçbiri Agrippa’nın trilemması olarak da adlandırılan sonsuz gerileme problemini tam anlamıyla çözememiştir.

Felsefenin temel makalelerinden bazıları şunlardır: Mahmut Kaya'nın "Felsefenin Temel Meseleleri". Wilhelm Capelle'in "Sokrates'ten Önce Felsefe". Eduard Zeller'in "Grek Felsefesi Tarihi". W. K. C. Guthrie'nin "İlkçağ Felsefesi Tarihi". Ahmet Cevizci'nin "İlkçağ Felsefesi Tarihi". Ayrıca, felsefenin temel konuları üzerine yazılmış makaleler de bulunmaktadır, örneğin: HasCoding'de yer alan "Felsefenin Temel Konuları: Varlık, Bilgi, Değer ve Siyaset Üzerine Bir İnceleme". Felsefenin temel makaleleri arasında ayrıca, bilgi felsefesi (epistemoloji) ve varlık felsefesi (ontoloji) üzerine çalışmalar da yer alır. Felsefenin temel makaleleri hakkında daha fazla bilgi için dergipark.org.tr ve iupress.istanbul.edu.tr gibi kaynaklar incelenebilir.

İbn Rüşd'e göre nedensellik ilkesi, ontolojik ve epistemolojik bir temele dayanır. İbn Rüşd'ün nedensellik ilkesiyle ilgili bazı görüşleri: Tanrı ve nedensellik: Tanrı, ilk neden olarak kabul edilir ve şeyler, tanrısal sudur yoluyla neden-sonuç ilişkisiyle zorunlu olarak varlığa gelir. Nesnelerin doğası: Nesnelerin eylemlerini gerektiren bir doğaları ve özleri vardır. Mucize ve düzen: Nedensellik ilkesinin reddi, evrende mantıklı bir düzenin anlaşılmasını zorlaştırır ve bu, yaratıcı bir varlığın varlığını reddetmeye yol açabilir. Determinizm: İbn Rüşd, determinizmi reddeder; her olgunun bir nedene bağlı olduğunu, ancak aynı nedenlerin her zaman aynı sonuçları doğurmayacağını savunur.

Septisizm (kuşkuculuk), mantığın bir dalı olan epistemolojiye (bilgi felsefesi) girer. Epistemoloji, bilginin kaynağını, yöntemlerini, sınırlarını ve geçerlilik ölçütlerini araştıran felsefe dalıdır.

Ksenophanes fragmanları, eserleri günümüze ulaşmayan düşünürü anlamanın en güvenilir araçlarıdır ve onun hayatı ile düşüncelerine dair antik literatürdeki en eski kaynakları içerir. Ksenophanes'in fragmanları genellikle din ve tanrı kavramları üzerine eleştirel düşüncelerini yansıtır. Ayrıca, evrenin ve insanın varoluşunu sorgulama ile toplum içinde yanlış inançları eleştirme çağrıları da fragmanlarda yer alır. Ksenophanes fragmanlarının yer aldığı bazı kaynaklar: Kranz, Antik Felsefe. Barnes, Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. Capelle, Sokrates’ten Önce Felsefe. Ksenophanes. Fragmanlar: Kişiliği, Doktrini, Alımlanması (çev. Y. Gurur Sev). Fragmanlar - Bir veya Tanrı Üzerine (çev. C. Cengiz Çevik).

David Hume, tözü tamamen reddetmiştir. Hume'un töz anlayışıyla ilgili bazı görüşleri şunlardır: Töz ideası. Algılanan gerçeklikler. Yalın töz. Hume, tözün var olduğunu söyleyen düşünürlerin bu tür sorunlardan kaçıp tözü, kendi başına var olan ya da var olmak için başka bir şeye ihtiyaç duymayan bir şey olarak tanımlayarak çeşitli zorluklardan kurtulmaya çalıştıklarını savunmuştur. Hume'un töz anlayışı, ampirist epistemolojik kabullere dayanır.

Kuşkuculuk (septisizm), her tür bilgi savını kuşkuyla karşılayan, kesin bilgi veya mutlak doğruyu elde etmenin zor ya da imkansız olduğunu savunan felsefi görüştür. Kuşkuculuk, felsefe tarihi açısından önemli bir yere sahiptir; zira felsefe tarihi boyunca bilginin sınırlarını, insanların inançlarını, önyargılarını ve dogmatik düşünceyi sorgulayarak yerleşik kanılar ve inançları sarsmış, felsefe, bilim ve özellikle din konusunda birçok anlayışın değişmesine ortam hazırlamıştır. Kuşkuculuk, iki farklı ekole ayrılmıştır: Gerçeğe ulaşmak için kuşkunun şart olduğu görüş. Gerçeğe ulaşmanın mümkün olmadığı görüşü. Kuşkuculuğun bazı türleri şunlardır: Akademik kuşkuculuk. Modern kuşkuculuk. Yöntemsel kuşkuculuk. Ayrıca, kuşkuculuk şemasına sahip olan insanlar, başkalarına güvenemezler ve sürekli olarak insanların dürüstlüklerini sorgularlar.

Bazı felsefe terimleri: Arkhe: Evrenin ana maddesi (su, hava, ateş, atom vb.). Epistemoloji: Bilgi felsefesi. Ontoloji: Varlık felsefesi. Etik (Ahlak Felsefesi): Evrensel ahlak yasası problemi. Ampirizm: Deneycilik, deneyimcilik. Rasyonalizm: Akılcılık. Pragmatizm: Doğruluğu ve gerçekliği, hareketlerin sonuçları ve başarıları ile değerlendiren öğreti. Numen: Duyu ötesi varlıklar, metafizik. Fenomen: Duyularla algılanan varlıklar. Hermeneutik: Yorumbilgisi. Felsefe terimleri hakkında daha fazla bilgi için şu kaynaklar kullanılabilir: fikriyat.com. tr.wikipedia.org. docs.google.com. youtube.com. quizlet.com.

Sinemada felsefenin temel konuları arasında şunlar yer alır: Varoluş ve hayatın anlamı. Epistemolojik sorunlar. Metafizik ve varlık felsefesi. Bilinç ve zihin felsefesi. Felsefi akımlar. Ayrıca, sinemada felsefenin temel konuları arasında ünlü düşünce deneyleri ve felsefe problemleri de yer alır.

Epistemoloji, bilginin doğasını ve kaynaklarını anlamaya yönelik bir felsefe dalıdır ve bu alanın kurucusu olarak Gaston Bachelard kabul edilir. Epistemolojik kopuş kavramı ise ilk kez Fransız filozof Louis Althusser tarafından ortaya atılmıştır. Althusser, epistemolojik kopuşu, Marks'ın kuramsal eserlerinin yeni bir değerlendirmesini içeren Yapısalcı Marksizm anlayışının önemli bir bileşeni olarak kullanmıştır.

Kelamcıların epistemolojide filozoflardan daha rasyonalist olması, onların bilgiye akıl yoluyla ulaşmaya daha fazla önem verdikleri anlamına gelebilir. İslam felsefesinde, rasyonalizm bilgiye akıl ve mantık yoluyla ulaşılabileceğini savunur. Filozoflar ise bilgiyi imkan, kaynak ve değeri açısından incelerken zengin bir terminolojiden yararlanır ve bilginin hem deneyimden hem de akıldan kaynaklandığını savunurlar. Bu bağlamda, kelamcıların epistemolojide filozoflardan daha rasyonalist olması, onların akıl yürütmeye ve mantıksal analizlere daha fazla ağırlık verdiklerini gösterebilir.

Bilimsel dünya görüşü, çeşitli ideolojileri benimseyen insanlar arasında yaygın olan, ancak felsefi anlamda iyi tanımlanmış bir kavram olmayan bir yaklaşımdır. Bazı özellikleri: Deneyci ve pozitivisttir. Mantıksal çözümleme metodunu kullanır. İlerici güçlerin çıkarlarını yansıtır. Bilimsel dünya görüşü, Marksizm ile de ilişkilendirilir ve doğayı ve toplumu dönüştürmenin araçlarından biri olarak kabul edilir.

İç deney ve dış deney, John Locke'un bilgi felsefesinde yer alan kavramlardır. Dış deney (duyumlama). İç deney (düşünme). Locke'a göre insan bilgisinin kaynağı, deney yapan anlama yetisidir ve bu anlama yetisi dış ve iç deney şeklinde çalışır.

Kant'a göre sentetik a priori yargılar, saf görü ile empirik görünün birlikte çalışması sonucunda ortaya çıkan bilgi türüdür. Sentetik a priori yargılara örnek olarak Kant, matematiğin, geometrinin ve metafiziğin önermelerini ileri sürmüştür. Kant'a göre sentetik a priori yargıların olanağı, olanaklı deneyimin sınırları içerisinde, saf görü ile empirik görünün birlikte çalışmasına bağlıdır. Sentetik a priori yargıların bazı özellikleri: Hissetme yetisi aracılığıyla gelen duyusal içerik bulunmaz. Mantıksal açıdan mümkün dünyaların hepsinde zorunlu geçerliliğe sahip değildir. Sadece deneyimin mümkün olduğu dünyada zorunlu geçerliliğe sahiptir. Kant, hiçbir duyusal malzeme olmaksızın sadece uzayın ve zamanın saf görüleri aracılığıyla da bir takım nesneleri kavrayabileceğimizi iddia eder. Kant'ın matematik anlayışının odağında saf görü yer almaktadır. Sentetik a priori yargılar öyle yargılardır ki, sonuçları bakımından hiçbir deney yargısında görülemeyecek zorunluluğa sahiptir ve aynı zamanda kavranılması için görüsel unsurlara ihtiyaç duyar.

David Hume'un metafiziğe bakışı şu şekilde özetlenebilir: Eleştirel yaklaşım: Hume, metafiziği sahte ve yozlaşmış olarak nitelerken, insanın anlama yetisinin sınırlarına dair yapılan soruşturmalara dayanan sahici bir metafiziğin kurulabileceğinden umutlanır. Deney ve gözlem odaklılık: Metafiziğin, deneye, gözleme ve olgulara dayalı bir yöntem anlayışıyla geliştirilmesi gerektiğini savunur. Akılsal temellendirme eksikliği: Metafiziğin, akılsal olarak temellendirilemeyecek ilkeler üzerine kurulduğunu iddia eder. Bilginin tecrübeyle sınırlılığı: Tüm anlamlı kavramların bir izlenimden türetilmesi gerektiğini ve bilginin tecrübeyle sınırlı olduğunu öne sürer. Nedensellik eleştirisi: Nedensellik ilkesinin mantıksal bir zorunluluğa dayanmadığını, sadece beşeri bir alışkanlığa bağlı olduğunu ortaya koyar.