Akarsular

Kaide taban ifadesi, iki farklı bağlamda kullanılabilir: 1. Coğrafya terimi olarak "kaide seviyesi (taban seviyesi)", akarsuların aşındırabilecekleri en son seviye anlamına gelir. 2. Mimari terim olarak "kaide", bir yapı ögesinin, bir anıtın, bir heykelin üzerinde oturduğu ayaklık veya üstüne sütun ve benzeri yapısal bir öğenin bastığı ya da heykel, vazo gibi dekoratif öğelerin yerleştirildiği taban olarak tanımlanır.

Dev kazanı, akarsu aşındırması ile oluşan bir yer şekline örnektir. Akarsuların şelaleler oluşturarak aktığı yerlerdeki aşındırma sonucu oluşan çukurluklardır. Türkiye'de dev kazanlarına örnek olarak, Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki dev kazanları verilebilir. Ayrıca, dünyada ABD’de Colarado kanyonu, Akdeniz Bölgesi'nde Göksu, Kelebekler Vadisi, Köprüçay Kanyonu ve Uşak’ta Ulubey Kanyon vadileri de dev kazanlarına örnek olarak sayılabilir.

Dev kazanları, akarsular tarafından oluşturulan bir yer şeklidir. Yüksek bir yerden akan akarsular, kırık veya çökmüş düşük bir tabakaya akarken çavlan ve çağlayanlar oluşturur. Türkiye’deki dev kazanlarına örnek olarak Tortum (Erzurum), Kırkmerdiven (Tunceli), Çır (Bingöl), Sarıkayalar (Bayburt), Ilısu (Mersin), Düden ve Kurşunlu (Antalya) verilebilir.

Çatalağız, bir akarsuyun denize kavuştuğu yerde iki kola ayrılmasıyla oluşur. Bazı akarsuların ağızlarında görülen çatalağızlar: Filyos Çayı. Gülüç Çayı. Devrek Irmağı. Alaplı Irmağı. Üzülmez. Kozlu Dereleri. Çatalağızlar, genellikle şiddetli gelgit ve dalga olmayan kapalı denizlerde gelişir.

Birikinti konisi, aşağıdaki yer şekillerine örnektir: Dağ eteği ovası. Birikinti yelpazesi. Birikinti konisi, ayrıca rüzgârların etkili olduğu yerlerde, dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile de oluşabilir.

Subsekant ve obsekant terimleri, jeomorfolojide akarsu ağlarını tanımlamak için kullanılır: Subsekant: Tabakaların eğimi yönüne dik olarak akan ve yumuşak tabakaların arasına yerleşen akarsuları ifade eder. Obsekant: Tabakanın cephesinden gelen ve dik taraftan akan, subsekant akarsuya katılan akarsuları tanımlar. Bu terimler, monoklinal yapılı sahalarda görülen akarsu ağlarını açıklamak için kullanılır.

Akarsuların aşındırma ve biriktirme gücü çeşitli faktörlere bağlıdır: Su miktarı (akım). Akış hızı. Yük miktarı. Zeminin özelliği. Bitki örtüsü. Yatak eğimi. Akarsuların aşındırma ve biriktirme gücü, bu faktörlerin yanı sıra jeolojik zaman içinde oluşan yer şekillerinin yaşına ve coğrafi koşullara da bağlıdır.

Akarsu aşındırma ve biriktirme şekilleri iki ana gruba ayrılır: 1. Akarsu Aşındırma Şekilleri: Vadi Tipleri: Çentik vadi, dar ve derin vadi (kanyon), geniş ve tabanı düz vadi (menderesli vadi). Diğer Aşındırma Şekilleri: Dev kazanları, peri bacaları, yardang, tafoni. 2. Akarsu Biriktirme Şekilleri: Birikinti Konisi ve Yelpazesi: Dağ yamaçlarından inen akarsuların taşıdıklarını biriktirmesiyle oluşur. Dağ Eteği ve İçi Ovaları: Birikinti konilerinin birleşmesiyle meydana gelir. Taban (Kaide) Seviyesi Ovası: Akarsuların denize yaklaştığı yerde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle oluşur. Delta: Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz kıyısında biriktirmesiyle oluşur. Irmak (Kum) Adası: Akarsu yatağında eğimin azaldığı ve yatak eğiminin değiştiği yerlerde oluşur.

Eskişehir'in coğrafi özellikleri: Konum: İç Anadolu Bölgesi'nin kuzeybatısında, 29-32 derece doğu boylamları ile 39-40 derece kuzey enlemleri arasında yer alır. Yüzölçümü: Yaklaşık 13.653 km² olup, Türkiye topraklarının %1,8'ini kaplar. Rakım: İl merkezinin denizden yüksekliği 792 m'dir. Dağlar: Kuzeyde Bozdağ ve Sündiken Dağları, güneyde Emirdağ, batıda Türkmen Dağı ile çevrilidir. Ovalar: İlin %26'sını oluşturur ve Sakarya ile Porsuk havzalarındaki düzlüklerden oluşur. Akarsular: Sakarya Irmağı ve Porsuk Çayı önemli akarsulardır. İklim: Karasal iklim hakimdir; sert ve soğuk kışlar, sıcak ve kurak yazlar görülür. Yer altı kaynakları: Lületaşı, bor, perlit, manyezit, krom gibi madenler bulunur.

Ankara'da 6 ana akarsu bulunmaktadır: 1. Kızılırmak. 2. Sakarya Nehri. 3. Ankara Çayı. 4. Kirmir Çayı. 5. Ova Çayı. 6. Balaban Çayı. Ayrıca, Ankara'da birçok küçük akarsu ve dere de mevcuttur.

Delta ovası ve vadi ovası arasındaki temel farklar şunlardır: 1. Delta Ovası: Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu oluşan, üçgene benzeyen düzlüklerdir. 2. Vadi Ovası: Akarsuyun içinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru sürekli inişi bulunan coğrafi alanlardır.

Denge profili, yaşlı arazilerdeki akarsularda veya akarsuların ağız kısımlarında görülür.

Vadi, delta ve menderes akarsuların oluşturduğu yer şekilleridir. 1. Vadi: Akarsuyun yatağını aşındırması sonucunda oluşan çanaklardır. Farklı türleri vardır: - Çentik vadi: Akarsuyun kaynağına yakın, eğimin fazla olduğu yerlerde derine aşındırmanın etkisiyle oluşan "V" şeklindeki vadilerdir. - Boğaz vadi: Dağ sıralarının enine yarılması sonucu oluşan vadilerdir. - Kanyon vadi: Farklı dirençteki tabakaların aşınması sonucu oluşmuş, yamacı dik, taraçalı vadilerdir. 2. Delta: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri denize boşalttığı yerde oluşan çıkıntılardır. 3. Menderes: Akarsuyun eğimin az olduğu yerlerde büklümler yaparak akmasıdır.

Dağ içi ovası, akarsuların biriktirme kuvveti tarafından oluşturulur.

Denge profili ve kaide seviyesi akarsuların yatak aşındırması ile ilgili iki önemli kavramdır. 1. Denge Profili: Akarsuyun yatağını kaide seviyesine yaklaştırmasıyla ortaya çıkan iç bükey profildir. Bu profile ulaşan akarsularda: - Yatak eğimi azalır. - Akış hızı düşer. - Aşındırma gücü azalır. 2. Kaide Seviyesi: Akarsuyun yatağını aşındırabileceği en son seviyedir, genellikle deniz seviyesidir.

Allojen akarsular, düzenli akışı olmayan, kurak bölgelerde bulunan ve genellikle nemli bölgelerden doğup kurak alanlardan akan büyük nehirler olarak tanımlanır.

Türkiye'de 42 tane akarsu bulunmaktadır. Özellikleri: - Rejimleri genellikle düzensizdir. - Hidroelektrik enerji potansiyelleri yüksektir. - Denge profiline ulaşmamışlardır. - Ulaşıma elverişli değillerdir. - Boyları genel olarak kısadır (Fırat ve Dicle hariç). - Debileri düşüktür. - Akış hızları fazladır. - Bol alüvyon taşırlar. - Aşındırma güçleri fazladır.

Konya'daki önemli göller ve akarsular şunlardır: Göller: 1. Tuz Gölü: Türkiye'nin ikinci büyük gölüdür, Konya'nın batı yarısında yer alır. 2. Beyşehir Gölü: Konya'nın batısında, Beyşehir ilçesinde bulunur, üçüncü büyük tatlı su gölüdür. 3. Suğla Gölü: Bozkır ve Seydişehir sınırında yer alır. 4. Akşehir Gölü: Konya'nın kuzeybatısında, Akşehir ilçesinde bulunur. 5. Ilgın (Çavuşçu) Gölü: Konya'nın kuzeybatısında yer alır. Akarsular: 1. Çarşamba Suyu: Beyşehir Gölü'nün ayağı ile birleşerek Çumra Ovası sulama şebekesini oluşturur. 2. Göksu: Konya ilinin güneyindeki dağlık kesimden doğar, İçel ilinde denize ulaşır. 3. Uluçay, Tekke Çayı, Sille Çayı, Meram Çayı gibi daha küçük akarsular da mevcuttur.

Türkiye'nin jeomorfolojik yapısının akarsular üzerindeki genel etkileri şunlardır: 1. Akarsuların Kaynakları ve Yönleri: Dağlık alanlar, akarsuların genellikle yüksek yerlerden doğmasına ve kısa mesafelerde hızla denize veya daha alçak bölgelere ulaşmasına neden olur. 2. Akarsu Rejimleri: Türkiye'deki akarsuların büyük çoğunluğu düzensiz rejime sahiptir, yani debileri mevsimsel olarak büyük farklılıklar gösterir. 3. Vadilerin Şekilleri: Jeomorfolojik yapı, akarsular genellikle dar ve derin vadiler oluşturur. 4. Akarsu Havzaları: Türkiye'nin iç kesimlerindeki dağlık alanlar, bazı akarsuların denize ulaşmasını engelleyerek kapalı havzaların oluşmasına neden olur. 5. Erozyon ve Birikim: Engebeli yapı ve yüksek eğim, toprak erozyonunu hızlandırır ve akarsuların taşıdıkları malzemeleri özellikle deltalarda ve ova alanlarında biriktirmesine yol açar.

Gaziantep'in hidrografyası, bölgedeki su kaynakları ve akarsu sistemlerinin dağılımını ifade eder. Gaziantep'te iki önemli akarsu sistemi bulunmaktadır: 1. Fırat ve Asi Nehirleri Havzaları: Fırat Nehri, Gaziantep'in doğu sınırını oluştururken, Karasu ve Merzimen çayları da önemli akarsulardır. 2. Tektonik Çöküntü Alanları: İslahiye, Araban, Yavuzeli ve Barak ovaları, tektonik kökenli olup, akarsular tarafından drene edilmiş ve alüvyon dolguyla kaplanmıştır. Ayrıca, Gaziantep'in yer altı suları da hidrografyanın bir parçasıdır ve bu sular genellikle içme suyu olarak kullanılır.