Tümevarım

Akıl yürütme kuralları üç ana başlıkta ayrılır: 1. Tümdengelim (Dedüksiyon). 2. Tümevarım (İndüksiyon). 3. Analoji. Ayrıca, akıl yürütmeler, öncüllerle sonucun ilişkisi, öncüllerin ve sonucun tümelliği veya tikelliği, tek bir öncülle veya birden fazla öncülle sonuca gidilmesi gibi farklı sınıflandırmalara da tabi tutulabilir.

Felsefi düşünce, tümdengelim, tümevarım ve analoji olmak üzere üç temel akıl yürütme biçimine dayanır. Tümdengelim (dedüksiyon). Tümevarım (istikra). Analoji. Felsefede hangi yöntemin geçerli olduğu, ele alınan probleme ve felsefi bağlama göre değişir.

Muhakemede akıl yürütme türleri şunlardır: Tümdengelim (Dedüksiyon). Tümevarım (İndüksiyon). Analoji. Dışaçekim (Geriçıkarım). Eleştirel Akıl Yürütme. Yaratıcı Akıl Yürütme.

Tümevarım, özelden genele, tikelden tümele giden akıl yürütme yöntemidir. Tümevarım, var olan bilgiler veya olaylar üzerinden bilinmeyene, yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır. Tümevarımsal akıl yürütme yöntemi, bilimsel önemini 17. ve 18. yüzyıllarda kazanmış ve Francis Bacon, Galileo, Newton ve John Stuart Mill’in katkılarıyla gelişmiştir. Tümevarımın bazı örnekleri şunlardır: "Serçe, güvercin ve karga uçar. "Serçe, güvercin ve karga kuştur. "Öyleyse kuşlar uçar." "Bebekler yürüyemez. "Ahmet bir bebektir. "Öyleyse Ahmet yürüyemez." "Günler 24 saat sürer. "Salı bir gündür. "Öyleyse salı günü de 24 saattir."

Argüman çeşitleri genel olarak iki ana gruba ayrılır: 1. Tümdengelimli (Dedüktif) Argümanlar: - Öncüllerin doğru olması durumunda sonucun kesinlikle doğru olduğu argümanlardır. - Geçerli ya da geçersiz olabilirler. 2. Tümevarımlı (İndüktif) Argümanlar: - Öncüllerin doğru olması durumunda sonucun muhtemelen doğru olduğu argümanlardır. - Güçlü ya da zayıf olabilirler. Diğer argüman çeşitleri: Retorik Argümanlar: Öncüllerin ikna edilmesi gereken seyirciler için kabul edilebilir olmasını gerektirir. Diyalektik Argümanlar: Öncüllerin her zaman zorunlu doğru olmayan, ancak genel olarak kabul edilen ifadeler olmasını içerir. Felsefi Argümanlar: Gerçeklere dayalı akıl yürütme ile yapılır. Ayrıca, argümanlarda mantık hataları da olabilir. Örneğin, dairesel mantık hatası, yanlış ikilem, ad hominem (kişisel saldırı) gibi hatalar.

Tümevarım yöntemi, özellikle Francis Bacon ile ön plana çıkmıştır. Ancak, tümevarımın felsefi bir yöntem olarak geliştirilmesi ve bilimsel araştırmalarda kullanılması, İbn Sînâ gibi düşünürler tarafından da ele alınmıştır. Aristoteles de tümevarım kavramını kullanmış, ancak onu bir akıl yürütme değil, psikolojik bir sezgi süreci olarak tanımlamıştır.

Tümevarımın kurucusu olarak Francis Bacon kabul edilir. Bacon, modern anlamda tümevarımı bilimsel bir yöntem olarak ortaya koymuştur. Ancak, tümevarım yöntemini bilimsel araştırmalarda kullanılacak bir yöntem olarak geliştiren kişi İbn Sînâ'dır.

Tümevarım ve tümdengelim arasındaki temel fark, akıl yürütme yönündedir: Tümevarım, özelden genele doğru, parçalardan bütüne ulaşan bir akıl yürütme yöntemidir. Tümdengelim, genelden özele doğru, genel bilgiler üzerine düşünerek özel durumlar hakkında yargılar oluşturan bir akıl yürütme yöntemidir. Örnekler: Tümevarım: "Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar". Tümdengelim: "Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür".

Tümevarım (indüksiyon) örnekleri: Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar. Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez. Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer. Günler 24 saat sürer. Salı bir gündür. Öyleyse salı günü de 24 saattir. Ayşe henüz yeni doğmuş bir bebektir. O yüzden Ayşe yürüyemez. Tümevarım, özel verilerden yola çıkarak genel sonuçlar çıkarma yöntemidir ve bu nedenle elde edilen bilgiler kesin olmayabilir.

Hayır, tümevarım ve tüme varım aynı şey değildir. Tümevarım, özelden genele, parçalardan bütüne doğru giden bir akıl yürütme yöntemidir. Tüme varım ifadesi, yanlış bir kullanım olup, doğru yazım şekli "tümevarım"dır.

Akıl yürütmenin temel ilkeleri şunlardır: 1. Özdeşlik İlkesi: Bir şey ne ise odur. 2. Çelişmezlik İlkesi: Bir şey hem kendisi hem de kendisi olmayan olamaz. 3. Üçüncü Halin İmkânsızlığı İlkesi: Bir önerme ya doğru ya da yanlış olabilir, ikisi arasında üçüncü bir ihtimal yoktur. 4. Yeter-Sebep İlkesi: Her doğru, yeterli bir sebeple desteklenir. Bu ilkeler, doğru düşünme ve akıl yürütme süreçlerini destekler.

Bazı akıl modelleri şunlardır: Kaldıraç Akıl Modeli. Çarpımsal Sistemler Akıl Modeli. Sorumluluk Bilinci Akıl Modeli. Yetkinlik Çemberi Akıl Modeli. İkinci Seviye Düşünme. Asimetrik Etki Akıl Modeli. Aktivasyon Enerjisi Akıl Modeli. Ayrıca, tümdengelim, tümevarım ve analoji gibi mantıkta kullanılan akıl yürütme yöntemleri de bulunmaktadır.

Felsefede çıkarım, en genel anlamıyla, verili önermelerden bir sonuç önermesi elde etme işlemidir. Çıkarımın temel unsurları: Öncül: Çıkarımda verilen önermeler. Sonuç önermesi: Öncüllerden zihnin zorunlu olarak çıkardığı önerme. İki tür çıkarım vardır: 1. Doğrudan çıkarım: Tek bir önermeden yola çıkarak, bu önermeye eşdeğer veya karşı olan bir önerme elde etme. 2. Dolaylı çıkarım: En az iki öncül ve bir sonuç önermesinden oluşan, yani en az üç önermeden yapılan çıkarım.

Tümevarımın en güçlü örneği olarak kabul edilebilecek bir durum bulunamamıştır. Ancak, tümevarımın güçlü ve zayıf örnekleri şu şekilde verilebilir: Güçlü tümevarım örnekleri: "Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar". "Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez". Zayıf tümevarım örnekleri: "Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer". "Ali İstanbulludur. İstanbullular denizi sever. Bu sebepten dolayı Ali denizi sever". Tümevarım, özel verilerden yola çıkarak genel bir kanıya varma yöntemidir ve elde edilen sonuçlar kesin değildir.

Şematik akıl yürütme, görsel temsiller aracılığıyla yapılan akıl yürütmedir. Bu tür akıl yürütmede, dilsel veya cebirsel araçlar yerine diyagramlar ve görüntüler kullanılarak kavram ve fikirler anlatılır.

Tümevarımsal muhakeme, belirli gözlemlere veya kanıtlara dayanarak genel sonuçlar çıkarma veya tahminlerde bulunma sürecidir. Fizikte tümevarımsal muhakeme örnekleri arasında, bir göletteki tüm balıkların böcek avlamak için su püskürttüğü gözleminden yola çıkarak, tüm balıkların bu yöntemi kullandığı sonucuna varılması sayılabilir.

Tümdengelim ve tümevarım nesnel değildir, çünkü her iki akıl yürütme yöntemi de kişisel gözlemler, deneyimler ve varsayımlara dayanabilir. Tümdengelim (dedüksiyon) yönteminde, genel ilkeler ele alınarak olaylar hakkında tek tek yargıya varılır. Tümevarım (endüksiyon) yönteminde ise özel bilgiler üzerinden genel sonuçlara ulaşılır.

Çıkarım türleri şunlardır: Tümdengelimli çıkarım. Tümevarımsal çıkarım. Kaçırıcı çıkarım. Yarı tümevarım. Bayes çıkarımı. Ayrıca, karşı olum çıkarımları gibi doğrudan çıkarım türleri de bulunmaktadır.

Tümevarımsal yaklaşım, belirli gözlemlerden genellemeler çıkarmayı içeren bir araştırma yaklaşımıdır. Tümevarımsal yaklaşımın aşamaları: 1. Veri toplama. 2. Veri analizi. 3. Temaların tanımlanması. 4. Teorilerin geliştirilmesi. 5. Bulguların raporlanması. Tümevarımsal yaklaşım, bir konu hakkında çok az bilgi olduğunda veya mevcut teorilerin gözlemleri açıklamadığı durumlarda kullanılır.

Diyalektik akıl yürütme yöntemleri şunlardır: Tez, antitez ve sentez: Diyalektik, bir konuyu tez ve antitez üzerinden ele alıp, bu karşıt görüşleri sentezleyerek sonuca varma yöntemidir. Soru ve yanıt: Platon'a göre diyalektik, uygun sorular ve yanıtlar aracılığıyla tartışma tekniği olarak kullanılır. Karşıtlıkları kullanma: Diyalektik, karşıt fikirleri kullanarak gerçeği araştırma ve doğrulama ulaşma yöntemidir. Bilimsel, didişmesel ve yanıltmasal çıkarım: Diyalektik çıkarım, bilimsel olandan yalnızca öncülleri nedeniyle ayrılır; didişmesel ve yanıltmasal çıkarımlardan farklıdır. Diyalektik akıl yürütme, Sokratik yöntem, Aristoteles'in diyalektik yaklaşımı ve Hegel ile Marx'ın felsefi çalışmaları gibi çeşitli geleneklerde kullanılmıştır.