Tümdengelim

Akıl yürütme kuralları üç ana başlıkta ayrılır: 1. Tümdengelim (Dedüksiyon). 2. Tümevarım (İndüksiyon). 3. Analoji. Ayrıca, akıl yürütmeler, öncüllerle sonucun ilişkisi, öncüllerin ve sonucun tümelliği veya tikelliği, tek bir öncülle veya birden fazla öncülle sonuca gidilmesi gibi farklı sınıflandırmalara da tabi tutulabilir.

Felsefi düşünce, tümdengelim, tümevarım ve analoji olmak üzere üç temel akıl yürütme biçimine dayanır. Tümdengelim (dedüksiyon). Tümevarım (istikra). Analoji. Felsefede hangi yöntemin geçerli olduğu, ele alınan probleme ve felsefi bağlama göre değişir.

Muhakemede akıl yürütme türleri şunlardır: Tümdengelim (Dedüksiyon). Tümevarım (İndüksiyon). Analoji. Dışaçekim (Geriçıkarım). Eleştirel Akıl Yürütme. Yaratıcı Akıl Yürütme.

Argüman çeşitleri genel olarak iki ana gruba ayrılır: 1. Tümdengelimli (Dedüktif) Argümanlar: - Öncüllerin doğru olması durumunda sonucun kesinlikle doğru olduğu argümanlardır. - Geçerli ya da geçersiz olabilirler. 2. Tümevarımlı (İndüktif) Argümanlar: - Öncüllerin doğru olması durumunda sonucun muhtemelen doğru olduğu argümanlardır. - Güçlü ya da zayıf olabilirler. Diğer argüman çeşitleri: Retorik Argümanlar: Öncüllerin ikna edilmesi gereken seyirciler için kabul edilebilir olmasını gerektirir. Diyalektik Argümanlar: Öncüllerin her zaman zorunlu doğru olmayan, ancak genel olarak kabul edilen ifadeler olmasını içerir. Felsefi Argümanlar: Gerçeklere dayalı akıl yürütme ile yapılır. Ayrıca, argümanlarda mantık hataları da olabilir. Örneğin, dairesel mantık hatası, yanlış ikilem, ad hominem (kişisel saldırı) gibi hatalar.

Aristoteles'in tümdengelim (dedüksiyon) yöntemine örnek olarak Barbara kıyası verilebilir. Örnek bir Barbara kıyası: 1. Bütün X'ler Y'dir. 2. A Bütün Z'ler X'tir. 3. A Öyleyse bütün Z'ler Y'dir. Aristoteles'e göre, tümdengelim tümel ilkelerden, tümevarım ise tekil durumlardan itibaren yapılır ve bilimsel bilgi, ancak tümdengelimle kesin, doğru ve zorunlu nitelik kazanabilir.

Tümdengelim (dedüksiyon) örnekleri: Bütün vahşi hayvanlar ormanda yaşarlar. Aslan bir vahşi hayvandır. O halde tüm aslanlar ormanda yaşarlar. Tüm arabalar dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir arabadır; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir. Tüm sporcular antrenman yapar, Ahmet bir sporcudur; öyleyse Ahmet antrenman yapar. Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür. Çinli insanlar kısa boyludur. Ali'nin de boyu kısadır. O zaman Ali Çinlidir. Tümdengelimde, genel ilkeler ele alınarak özel sonuçlar çıkarılır ve yeni bir buluş yapılmaz.

Tümevarım ve tümdengelim arasındaki temel fark, akıl yürütme yönündedir: Tümevarım, özelden genele doğru, parçalardan bütüne ulaşan bir akıl yürütme yöntemidir. Tümdengelim, genelden özele doğru, genel bilgiler üzerine düşünerek özel durumlar hakkında yargılar oluşturan bir akıl yürütme yöntemidir. Örnekler: Tümevarım: "Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar". Tümdengelim: "Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür".

Hayır, tümevarım ve tüme varım aynı şey değildir. Tümevarım, özelden genele, parçalardan bütüne doğru giden bir akıl yürütme yöntemidir. Tüme varım ifadesi, yanlış bir kullanım olup, doğru yazım şekli "tümevarım"dır.

"Bütün canlılar beslenir, kedi de bir canlıdır, öyleyse kediler de beslenir" ifadesi, tümdengelim (dedüktif) akıl yürütme yöntemine örnektir. Bu akıl yürütme türünde, genel bir önermeden (her canlı beslenir) yola çıkılarak özel bir sonuca (kedi beslenir) ulaşılır.

Tümdengelim ve çıkarım aynı şey değildir, ancak tümdengelim bir çıkarım türü olarak kabul edilebilir. Tümdengelim (dedüksiyon), genel bir ilkeden özel bir yargıya varma sürecini anlatır. Örneğin, "Bütün insanlar ölümlüdür, Ali bir insan olduğuna göre, Ali de ölümlüdür" ifadesi, tümdengelim akıl yürütme yöntemine örnektir.

Akıl yürütmenin temel ilkeleri şunlardır: 1. Özdeşlik İlkesi: Bir şey ne ise odur. 2. Çelişmezlik İlkesi: Bir şey hem kendisi hem de kendisi olmayan olamaz. 3. Üçüncü Halin İmkânsızlığı İlkesi: Bir önerme ya doğru ya da yanlış olabilir, ikisi arasında üçüncü bir ihtimal yoktur. 4. Yeter-Sebep İlkesi: Her doğru, yeterli bir sebeple desteklenir. Bu ilkeler, doğru düşünme ve akıl yürütme süreçlerini destekler.

Sherlock Holmes'in en güçlü yeteneği, üstün gözlem ve analiz yetenekleridir. Holmes'in diğer yetenekleri arasında: Tümdengelim yöntemi. Bilimsel bilgi. Dövüş yeteneği.

Analojik düşünce, bir olguyu başka bir olguya benzeterek aralarında çağrışım kurma ve bilinen bir kavramdan hareketle bilinmeyeni öğrenme sürecidir. Tümdengelimsel düşünce ise, genel ilkelerden özel sonuçlara ulaşma yöntemidir. Tümdengelim ve analoji, farklı düşünme biçimleri olup, her ikisi de kendi yöntemleriyle akıl yürütme ve problem çözme süreçlerinde kullanılır.

Tümdengelim (Dedüksiyon), genel bilgilerden özel sonuçlara ulaşma yöntemidir. Analoji (Benzeşim), iki farklı nesne veya önerme arasındaki benzerliklere dayanarak çıkarım yapma işlemidir. Örnekler: Tümdengelim: "Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür". Analoji: "Dünya'da atmosfer ve canlı hayat var, Mars'ta atmosfer var; öyleyse Mars'ta da canlı hayat olabilir".

Bazı akıl modelleri şunlardır: Kaldıraç Akıl Modeli. Çarpımsal Sistemler Akıl Modeli. Sorumluluk Bilinci Akıl Modeli. Yetkinlik Çemberi Akıl Modeli. İkinci Seviye Düşünme. Asimetrik Etki Akıl Modeli. Aktivasyon Enerjisi Akıl Modeli. Ayrıca, tümdengelim, tümevarım ve analoji gibi mantıkta kullanılan akıl yürütme yöntemleri de bulunmaktadır.

Felsefede çıkarım, en genel anlamıyla, verili önermelerden bir sonuç önermesi elde etme işlemidir. Çıkarımın temel unsurları: Öncül: Çıkarımda verilen önermeler. Sonuç önermesi: Öncüllerden zihnin zorunlu olarak çıkardığı önerme. İki tür çıkarım vardır: 1. Doğrudan çıkarım: Tek bir önermeden yola çıkarak, bu önermeye eşdeğer veya karşı olan bir önerme elde etme. 2. Dolaylı çıkarım: En az iki öncül ve bir sonuç önermesinden oluşan, yani en az üç önermeden yapılan çıkarım.

Şematik akıl yürütme, görsel temsiller aracılığıyla yapılan akıl yürütmedir. Bu tür akıl yürütmede, dilsel veya cebirsel araçlar yerine diyagramlar ve görüntüler kullanılarak kavram ve fikirler anlatılır.

Tümdengelim ve tümevarım nesnel değildir, çünkü her iki akıl yürütme yöntemi de kişisel gözlemler, deneyimler ve varsayımlara dayanabilir. Tümdengelim (dedüksiyon) yönteminde, genel ilkeler ele alınarak olaylar hakkında tek tek yargıya varılır. Tümevarım (endüksiyon) yönteminde ise özel bilgiler üzerinden genel sonuçlara ulaşılır.

Çıkarım türleri şunlardır: Tümdengelimli çıkarım. Tümevarımsal çıkarım. Kaçırıcı çıkarım. Yarı tümevarım. Bayes çıkarımı. Ayrıca, karşı olum çıkarımları gibi doğrudan çıkarım türleri de bulunmaktadır.

Hipotetik tümdengelim (varsayımsal tümdengelim) yöntemi, bir sonucu etkileyebilecek tüm olası faktörlerin genel bir teorisiyle başlamayı ve bu teoriden yola çıkarak bir hipotez oluşturmayı içerir. Bu yöntemde, hipotez üzerinden yapılacak bir deney ile neler olabileceğini tahmin etmek için hipotezden çıkarımlar yapılır. Hipotetik tümdengelim yöntemi, felsefe, biyoloji, fizik ve kimya dahil olmak üzere tüm bilimsel disiplinlerde ortak olan temel yöntemlerden biridir. Bu yöntemin algoritması şu şekildedir: 1. Hipotez oluşturma. 2. Hipotez seçimi. 3. Hipotezden tahminler çıkarma. 4. Deney. Sonuç olarak, tahminler doğruysa hipotez doğrulanır, değilse doğrulanmaz.