ToplumsalEleştiri

Gulliver'in Gezileri (Gulliver's Travels), İrlandalı yazar Jonathan Swift tarafından 1726 yılında yazılmış hiciv türündeki bir romandır. Eserde anlatılan temel konular: 18. yüzyıl İngiltere'si: Kitap, 18. yüzyıl İngiltere'sinin siyasetini, toplumsal ve dinsel kurumlarını eleştirir. Farklı toplumlar: Gulliver'in gezdiği farklı ülkeler ve karşılaştığı toplumlar aracılığıyla insan doğası ve değerler sorgulanır. Sembolizm: Eserdeki karakterler ve yerler, sembolik anlamlar taşır; örneğin, Lilliput cüceleri İngiltere'deki Whig partisini temsil eder. Dört bölümden oluşan kitabın bölümleri ve konuları: 1. Lilliput Gezisi: Gulliver'in cüceler ülkesindeki maceraları. 2. Brobdingnag Gezisi: Devler arasında yaşadığı deneyimler. 3. Laputa, Balnibarbi, Glubbdubdrip, Luggnagg ve Japonya Gezisi: Uçan ada Laputa ve diğer yerlerdeki soyut düşünce ve pratiksizlik eleştirisi. 4. Houyhnhnmler Ülkesi Gezisi: Bilge atlar Houyhnhnmler ve vahşi insanlar Yahoos'un ülkesi.

Necip Fazıl Kısakürek'in "Kaldırımlar" şiiri, bireyin yalnızlık, korku ve varoluşsal sorgulama gibi duygularını işler. Şiirde anlatılan bazı temalar: Yalnızlık: Şair, ıssız bir sokakta yalnız başına yürür ve kaldırımlar dışındaki tek uyanık varlıklardır. Korku: Gece karanlığında, her sokak başını devlerin kestiği ve evlerin pencerelerinin âmâlara benzetildiği bir atmosferde korku hissedilir. Gece: Gece, bir kadına benzetilir ve ölüm arzusu ile anne karnına dönüş arasında bir ilişki kurulur. Ölüm: Şair, kaldırımlarda ölmeyi arzular; sabah, ölümle eş değerdedir. Şiir, modern bireyin çıkışsızlığını ve yalnızlığını, geleneksel temaları modern bir ruhsallıkla işleyerek anlatır.

Orhan Kemal'in "Tersine Dünya" adlı romanı, kadın ve erkek rollerinin tersine döndüğü bir dünyada yoksul insanların gündelik yaşamını ve namus kavramını mizahi bir dille anlatır. Eserde, erkeğin kadına yaptıklarını kadın üzerinden göstererek "erkeklik bunun neresinde?" ve "bu mu erkeklik?" soruları sorulur. Romanın bazı karakterleri: Bitirim Leyla: Kocasını döven üç çocuk annesi bir kadındır. Mustafa: Bitirim Leyla’nın kocasıdır. Hayriye: Mustafa’ya ilgi duyan ve onunla ilişki kuran bir kadındır. Apo: Bitirim Leyla’nın genelevde tanışıp aşık olduğu kişidir.

Zübük, Aziz Nesin'in 1961 yılında yayımlanan gülmece romanı ve bu romandan uyarlanan 1980 yapımı film, çıkarcı ve sözünde durmayan politikacıları eleştirir. Romanda, Zübükzade İbrahim Bey, çevresindeki saf insanları kullanarak önce belediye başkanlığına, ardından milletvekilliğine yükselir. Zübük kelimesi, edebiyatta ve günlük dilde, kurnazlık yaparak menfaat sağlamaya çalışan, dürüst olmayan ve insanları aldatan kişiler için kullanılır.

Hiciv, bir kişi, bir olay ya da durumun iğneleyici sözlerle, alaylı ifadelerle eleştirildiği bir edebiyat ve sanat türüdür. Bazı hiciv örnekleri: George Orwell'in "Hayvan Çiftliği". Voltaire'in "Candide". Mark Twain'in "Huckleberry Finn'in Maceraları". Ahmet Hamdi Tanpınar'ın "Saatleri Ayarlama Enstitüsü". Türk edebiyatında hiciv örnekleri arasında Bağdatlı Ruhi, Nef'î, Ziya Paşa, Eşref, Neyzen Tevfik gibi şairlerin eserleri yer alır.

Deliliğe Övgü, Desiderius Erasmus tarafından yazılmış, deliliğin ağzından yazılmış bir kitaptır. Kitapta ele alınan temel düşünceler: Gerçek bilgelik ve delilik: Eserde, gerçek bilgeliğin delilik olduğu, kendini bilge sanmanın ise gerçek delilik olduğu görüşü işlenir. Hayatın kaynağı olarak delilik: Deliliğin, hayatın kaynağını teşkil ettiği ve her şeyde bir parça delilik olduğu savunulur. Eleştiriler: Kitapta, dönemin kilisesi ve din adamları acımasız bir şekilde eleştirilir. Erasmus, bu eseriyle bağnazlığa karşı bir duruş sergiler.

Düttürü Dünya, 1980'li yılların Ankara'sında, klarnet çalarak geçinmeye çalışan Dütdüt Mehmet'in hikayesini anlatarak 80'li yılların toplumuna ve siyasetine ışık tutar. Filmin işlediği bazı konular: Yoksulluk ve gecekondu hayatı. Yolsuzluk ve çıkar ilişkileri. Toplumsal duyarsızlık. Umut ve umutsuzluk. Düttürü Dünya, güncelliğini koruyan bir yapım olarak, günümüz toplumsal ve siyasal yaşamından izler taşır.

Cesur Yeni Dünya kitabının önemli olmasının bazı nedenleri: Distopik bir dünya tasviri: Kitap, 26. yüzyılda geçen ve üreme teknolojisi, öjenik ve hipnopedi (uykuda öğretim) sayesinde değiştirilmiş bir toplumu anlatır. Eleştirel yaklaşım: Yazar Aldous Huxley, Amerikan yaşam biçimine yergilerde bulunarak dönemin sistemini ve toplumunu eleştirmiştir. Gerçekçilik: Kitap, günümüzle benzerlikler taşıması açısından önemlidir. Etkisi: Yevgeni İvanoviç Zamyatin'in Biz adlı kara ütopyasına ilham kaynağı olmuş ve George Orwell'in 1984 adlı eserine etki etmiştir.

James Joyce'un Ulysses adlı romanı, 16 Haziran 1904'te geçen bir günü anlatır. Leopold Bloom'un evden çıkıp Dublin sokaklarında ve çeşitli mekanlarda arkadaşlarıyla buluşması, konuşmaları, aklında geçenler ve gözlemledikleri üzerine oldukça uzun bir metin ortaya konmuştur. Ulysses baştan sona mimetik bir öz üzerine kuruludur; Homeros’un Odysseia destanı şekilsel olarak romana altyapı sağlar. Ulysses’in baş karakteri Bloom sembolik olarak Odysseus’u (Ulysses’i) temsil eder. Romanda yer alan karakterler kişilikleriyle de Homeros’un kahramanlarına benzerler. Ulysses hayatın tüm gerçeğini anlatan, gündelik hayatımızı en çıplak haliyle, kahramanların zihninin içinden gösteren bir kitap olarak da tanımlanabilir. Ulysses’in hiçbir şey anlatmadığı da söylenebilir. Ulysses’in anlatmak istediklerinin bazıları şu şekilde sıralanabilir: edebiyat namına bir şeyler yapmak; anlatımın sınırsızlığını görmek; modernizmi deneyimlemek; profesörleri yüzlerce yıl meşgul etmek. Ulysses’in ne anlatmak istediğinin tam olarak anlaşılabilmesi için Odysseia, Shakespeare’ın Hamlet, İlahi Komedya gibi eserlere, dönemin sosyokültürel ve politik durumuna, İrlanda’nın tarihine ve Dublin’e hâkim olmak, ayrıca Sanatçının Genç Bir Adam Olarak Portresi’nin başkahramanı Stephen Dedalus’u tanımak gerektiği de belirtilmiştir.

Nilgün Marmara'nın şiirlerinde genellikle umutsuzluk, yalnızlık, ölüm ve aşk temaları işlenir. Umutsuzluk: Marmara'nın hayatı ve şiirlerine hakim olan derin bir duygudur. Yalnızlık: Şair, çevresindeki insanlara rağmen yalnızlığını ve bu duyguyla olan mücadelesini sıkça dile getirir. Ölüm: Marmara, ölümü bir kurtuluş yolu olarak görür ve bu tema şiirlerinde sıkça yer alır. Aşk: Şiirlerinde aşk, genellikle karmaşık ve içsel bir şekilde işlenir. Ayrıca, Nilgün Marmara'nın şiirlerinde renk sembolizmi de önemli bir yer tutar.

Esprinin amaçları şunlardır: Eğlence ve sosyal bağ kurma: İletişimde hem eğlence sağlamak hem de sosyal bağları kuvvetlendirmek için kullanılır. Düşündürme: Güldürürken mesaj veya eleştiri iletebilir. Kimlik inşası ve gruplaşma: Toplumda gruplar oluşturmak veya gruplara dahil olmayı sağlar. Bastırılmış arzuların serbest bırakılması: Yasaklanmış arzuların serbest bırakılmasından doğacak haz yaşantısının bir ilk evresi olarak değerlendirilebilir. Ayrıca, espri, karşı tarafın düşündüğünü onun yüzüne ansızın vurma sanatı olarak da görülebilir.

Honoré de Balzac, içe kapanık, hırslı ve tutkulu bir kişiliğe sahipti. İçe kapanıklık: Topluma karşı tepkisel bir yapısı vardı ve bu durum, yetimhane yıllarında edindiği deneyimlerle derinleşmişti. Hırs: Başarı için büyük bir arzu duyardı; bu hırs, onu durmadan çalışmaya itmiş, ancak zamanla fizyolojik ve psikolojik sorunlara yol açmıştı. Tutku: Aşk ve şöhrete büyük önem verirdi. Balzac, aynı zamanda güçlü bir gözlem yeteneğine sahipti ve eserlerinde bu yeteneğini kullanarak uzun betimlemelere yer verirdi.

Necip Fazıl Kısakürek'in şiirlerinde savunduğu bazı temel fikirler şunlardır: Ruh ve mana: Necip Fazıl, eserlerinde ruh ve mana kavramlarının önemini vurgular; dış dünyadaki huzurun aksine içsel ve ruhsal huzuru savunur. Nefisle mücadele: Şiirlerinde nefsin istekleriyle mücadeleyi ve bu mücadelenin kişiyi hakikate ulaştıracağını savunur. Yalnızlık ve trajik eşik: Yaşamın getirdiği zorluklar ve çelişkiler nedeniyle insanın kendini yalnız ve trajik bir eşikte hissetmesini işler. Mutlak hakikat arayışı: Şiirin, somuttan soyuta giderek mutlak hakikati arama işi olduğunu belirtir. Sufi perspektif: Şiirlerinde tasavvufi bir bakış açısıyla sorgulamalar ve çağrışımlar kullanır. Necip Fazıl'ın şiirlerindeki temalar arasında ayrıca Allah, aşk, tabiat, kadın ve din gibi konular da yer alır.

Araba Sevdası, Recaizade Mahmut Ekrem tarafından yazılan ve Türk edebiyatında ilk realist roman örneği olarak kabul edilen bir eserdir. Romanın temel konuları: Bihruz Bey ve Periveş Hanım'ın aşkı: Roman, Bihruz Bey'in platonik aşkını ve bu aşk etrafında gelişen olayları anlatır. Toplumsal eleştiri: Eserde, Tanzimat dönemiyle birlikte Osmanlı'nın Batı'ya açılması ve bu süreçte ortaya çıkan yanlış taraflarla alay edilir. Yanlış batılılaşma: Kendi kültürüne yabancılaşmış gençlerin durumu eleştirilir. Bihruz Bey, alafranga yaşama meraklı, yarım yamalak eğitimli bir gençtir.

Evelina Burney'in önemli olmasının bazı nedenleri: İlk romanı: Frances Burney'in 1778 yılında yazdığı Evelina: or, The History of a Young Lady’s Entrance into the World (Evelina ya da Genç Bir Hanımın Dünyaya Giriş Hikayesi) adlı eser, yazarın ilk romanıdır. Sentimental roman türü: Evelina, 18. yüzyılda popüler olan sentimental roman türüne örnektir. Toplumsal eleştiri: Eser, 18. yüzyıl İngiliz toplumunun sınıf temelli katı sosyal yapısını ve bu yapıdaki ikiyüzlülüğü eleştirir. Jane Austen'a etkisi: Evelina, Jane Austen'ın eserlerini de etkileyen bir "manners romanı" olarak kabul edilir. Anonim yayın: Roman, anonim olarak yayımlanmış, ancak daha sonra yazarın kimliği ortaya çıkmıştır.

Benjamin Button'ın Tuhaf Hikayesi filmi, normal insan yaşamına göre tersten bir hayat yaşayan Benjamin’in hayatını konu alır. Filmde anlatılmak istenen bazı konular şunlardır: Yaşlanma ve gençlik. Dışlanma ve kabul. Zaman ve algı. Hayat yolculuğu. Ayrıca film, 2008’in en iyi filmlerinden biri olarak kabul edilir.

Ofansif mizah, toplumsal eşitsizlikleri yıkmayı veya yeniden üretmeyi hedefleyen bir mizah türüdür. Ofansif mizahın yapılma nedenlerinden bazıları: Önyargılarla mücadele: Bazı kişiler, ofansif mizahın engelleri yıkmaya ve önyargılara meydan okumaya yardımcı olabileceğini düşünür. Toplumsal mesaj: Ofansif mizah, toplumsal bir mesaj gönderebilir ve bireyleri rahatsız edebilecekleri konulara maruz bırakarak onları yeniden düşünmeye sevk edebilir. İfade özgürlüğü: Mizah, sosyal ve ahlaki sınırlara dokunur ve ofansif mizah, bu sınırları sık sık aşarak tabulara gönderme yapar. Ancak, ofansif mizahın yapılması ve karşılanması, kişisel hassasiyetlere ve toplumsal tepkilere bağlı olarak değişebilir ve ifade özgürlüğü tartışmaları yaratabilir.

Jean-Jacques Rousseau'nun yasaklanmasının birkaç nedeni vardır: Dini görüşleri: Rousseau, tüm dinlerin eşit derecede değerli olduğunu savunmuş ve insanların içinde yetiştikleri dine uymaları gerektiğini belirtmiştir. Siyasi düşünceleri: "Toplum Sözleşmesi" ve "Emile" gibi eserleri, Fransız İhtilali'nin gerçekleşmesinde etkili olmuş ve bu durum, bazı çevrelerde rahatsızlık yaratmıştır. Eleştirel yazıları: Rousseau, Fransa Krallığı'nı eleştiren yazılar yazmış ve bu yazılar nedeniyle İtalya'da yaşamak zorunda kalmıştır. Kişisel çatışmalar: David Hume ile yaşadığı anlaşmazlıklar ve Voltaire ile olan gergin ilişkiler de yasaklanmasında etkili olmuştur.

"La Casa de Papel" dizisi, gelir eşitsizliğine ve neo-liberal düzende maliyenin denetsiz ve eşitsiz çalışmasına dikkat çekme amacı taşır. Dizide, Profesör'ün liderliğindeki sekiz suçlunun İspanya Kraliyet Darphanesi'ne düzenlediği rehineli soygun anlatılmaktadır. Ayrıca, bireyin kendi özelliklerine çekilmesi ve yaptığı tercihlerle kendini gerçekleştirmesi teması da işlenmiştir. Bunun yanı sıra, medya ve devletin eleştirisi de yapılmaktadır.

Karikatürler, ele aldıkları konuları komik veya iğneleyici bir şekilde abartarak ve çarpıtarak anlatır. Bu sanat formu, çeşitli amaçlarla kullanılabilir: Eğlence ve mizah: Gazetelerde, dergilerde, çizgi romanlarda ve sosyal medyada yaygın olarak bulunur. Toplumsal eleştiri: Toplumsal meseleler, politik olaylar ve kültürel normlar mizahi bir dille sorgulanır. Kültürel analiz ve farkındalık yaratma: Önemli konular hakkında farkındalık oluşturmayı hedefler. Örneğin, bir karikatürdeki iki adamın ortadaki sayıya farklı açılardan bakması, kişilerin olayları kendi bakış açılarına göre yorumladığını ve bakış açısını değiştirmenin olayı farklı görmeyi sağlayabileceğini anlatır.