Mani

Atışma manisi, iki kişinin karşılıklı olarak söylediği manilerden oluşur. Atışma manilerine örnek olarak şu mani verilebilir: > Adilem sen naçarsın İnci mercan saçarsın Dünya deniz olanda Gönlüm nere kaçarsın. > Ağam derim naçarım İnci mercan saçarım Dünya deniz olunca Ben kuş olup kaçarım. Atışma manileri, kızlar arasında, bir delikanlı ile kız arasında veya ana ile kız, ana ile oğul gibi farklı kişiler arasında olabilir.

7'li hece ölçüsüyle yazılan manilere "düz (tam) mani" denir. Düz maninin özellikleri: 7’li hece ölçüsü ile söylenen 4 mısradan oluşur. Kafiye düzeni aaxa şeklindedir. En yaygın görülen mani türüdür. Ayrıca, 7'li hece ölçüsüyle yazılan mani türleri arasında kesik (cinaslı) mani, yedekli (artık) mani ve karşılıklı (deyiş) mani de bulunur.

Kastamonu manileri, genellikle kadınlar arasında, iş sırasında, eğlencelerde veya çeşitli vesilelerle söylenir. Manilerin söylendiği bazı durumlar: Bağ ve bahçe işleri: Kendir, pancar, sarımsak tarlalarında, bostanda çalışırken hem işi kolaylaştırmak, hem vakit geçirmek, çalışırken eğlenmek amacıyla söylenir. Kına geceleri: Gelin ağlatmak için söylenir. Ayrıca, maniler asker uğurlama törenlerinde ve halk hikâyelerinin anlatıldığı ortamlarda da söylenirdi.

Kemaliye Mani Yolu'nda hangi deyimlerin olduğuna dair bilgi bulunamadı. Ancak, Mani Yolu'nda sergilenen manilerden bazıları şu şekildedir: "Ölürsem örtmeyesiniz yüzümü / Hasretim var yummam gözümü / Kabrime bir pencere koyun ki / Yârim gelirse göreyim yüzünü". "Yine mi gurbete canımın içi / Dar mı geldi sana Eğin’in içi / Yalvarırım sana zalim katırcı / Hoş götür yarimi olursun hacı". Mani Yolu, Erzincan'ın Kemaliye ilçesinde, Osmanlı döneminde gurbete giden eşlerine özlem ve hasret dizeleri yazan kadınların sözlerinden oluşmaktadır. Mani Yolu'nun bir benzeri de Kemaliye'ye bağlı Apçağa köyünde bulunmaktadır.

Koşma, hecenin en çok kullanıldığı nazım biçimidir. Koşma, genellikle 11’li hece ölçüsüyle (6+5 veya 4+4+3 duraklı olarak) yazılır veya söylenir.

Dörtlü mani, halk edebiyatının bir nazım türü olup, genellikle 7 heceden oluşan 4 dizeden meydana gelir. Dörtlü mani türleri: Düz (tam) mani: En yaygın türdür. Kesik (cinaslı) mani: İlk dize eksik heceden oluşur ve genellikle cinaslı kafiye içerir. Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna iki dize daha eklenerek oluşturulur. Ayaklı mani: Kesik manilerin birinci dizesi doldurularak söylenir. Örnek bir düz mani: > Şu dağlar olmasaydı Çiçeği solmasaydı Ölüm Allah’ın emri Ayrılık olmasaydı.

En güzel manilerden bazıları şunlardır: Patlıcanı haşladım. Bahçelerde babaçça. Tren yolunda tütün. Akçay’ım iki çatal. Söylerim yana yana. Raftan aldım makarna. Karpuz kestim kan gibi. Bu kiraz budak budak. Entarisi mor düğme. Kaynanam karabiber.

Düz (tam) mani ve kesik (cinaslı) mani arasındaki temel farklar şunlardır: Düz mani: 7'li hece ölçüsü ile söylenen 4 mısradan oluşur. Kafiyeleri cinassızdır. Örnek: "Şu dağlar olmasaydı / Çiçeği solmasaydı / Ölüm Allah’ın emri / Ayrılık olmasaydı". Kesik mani: İlk mısrası 7 heceden azdır ve genellikle anlamsızdır. Bu mısra, sadece kafiyeyi hazırlar. Örnek: "Güle naz / Bülbül eyler güle naz / Girdim bir dost bağına / Ağlayan çok gülen az". Özetle, düz maniler daha yaygın olup, cinaslı kafiye kullanmazken; kesik manilerde ilk mısra cinaslı kafiye içerir ve genellikle anlamsızdır.

Kemaliye'de mani söylenmesinin nedeni, Osmanlı döneminde erkeklerin genellikle İstanbul'a veya başka şehirlere gurbete gitmesidir. Kadınlar, geride kaldıkları süre boyunca özlem ve hasretlerini 11 hece ölçüsünde yazılmış manilerle dile getirmişlerdir. Mani Yolu projesi, bu manileri Kemaliye ilçe merkezindeki yamaç boyunca uzanan bir patikada sergilemektedir.

Gelin alma manilerinden bazı örnekler şunlardır: Geline bak geline, kına yakmış eline, gelin kurban olayım, senin tatlı diline. Alıverin gına tasını, alatmayın gelin anasını, ayleme gelin ayleme, yolcuyu yolundan eyleme. Havada turna sesi var, gelin kızın yası var, ayleme gelin ayleme, yolcuyu yolundan eyleme. Entarisi sarı aklı, deli gönül çok meraklı, Ayşe gelin sorarsan, yeni gelmiş de, duvaklı. Kız gelin dır dır etme, fazla ileri gitme, vakitsiz horoz gibi, gece yarısı ötme. Gelin alma manileri, yörelere göre değişiklik gösterebilir.

Konya yöresine ait manilerden bazıları şunlardır: "Sarı kâğıt, ak kâğıt / Ağlarım sahat sahat / Sen orada, ben burada / Nasıl olur can rahat." "Baharda guzu gördüm / Tüyü gırmızı gördüm / Su yolunda giderken / Sevdiğim gızı gördüm." "Bahçalarda gök biber / Bu yıl gızlar çok kibar / Kibar olmuş neyleyim / Oğlanlarda itibar / Odalarda idare / Valla itmem müdare." "Hay deveci deveci / Nerden aldın pirinci / Göyrekli'nin içinde / Benim yârim birinci." "Konya'dan aldım kilim / Ortası dilim dilim / Hep gızları gınamış / Asli yârin gelini." Konya yöresine ait atasözlerinden bazıları ise şunlardır: "Oturağa gelenin kulağı kirişte olur." "Çalmadan oynar kel zümbek / Ne davul ister ne dümbek." "Alçak eşek binmeye yarar / Yünlü koyun yolmaya yarar." "Allah bilir kulunu / Sırtına giydirir çulunu." "Arsızın ar nesine / Alır kor heybesine." Daha fazla Konya yöresi manisi ve atasözü için aşağıdaki kaynaklar incelenebilir: manilerimiz.com; yenikonya.com.tr; main-board.com.

Yöresel manilerden bazıları şunlardır: Çine yöresi manileri. Köşk ve Yenişehir yöresi manileri. Ayrıca, yörelere göre maniler kategorisinde şu siteler de incelenebilir: tr.wikisource.org; canakkale.ktb.gov.tr.

"Gezdim Amma Doyamadım" şiiri, Sıtkı Demir tarafından yazılmıştır ve belirli bir yöreye ait olarak tanımlanmamıştır. Şiir, genel olarak Anadolu'yu dolaşma ve bu güzelliklere doyamama temasını işler. Örnek dizeler: > Adım adım Anadolu > Gezdim amma doyamadım > Erciyes, binboğaları > Gezdim amma doyamadım.

"Yatma Yeşil Çimene" türküsünün hikayesi hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, bu türkünün Çanakkale'nin Biga yöresine ait olduğu ve Kemal Nizam Bigalı tarafından derlendiği bilinmektedir. Ayrıca, "Yatma Yeşil Çimene" türküsünün, 2004 yılında yönetmen Çağan Irmak'ın 1970'li yıllardaki üniversite olaylarını konu alan "Çemberimde Gül Oya" adlı dizi filmine de adını verdiği belirtilmiştir.

Bayatılar, Azerbaycan edebiyatında yer alan ve Türk sözlü edebiyatının anonim türlerinden biri olan bir lirik şiir biçimidir. Özellikleri: Biçim: Dört mısradan oluşur ve yedi hecelidir. Kafiye: Birinci, ikinci ve dördüncü mısralar kendi arasında kafiyelidir; üçüncü mısra serbesttir. İçerik: Genellikle sevgi ve aşk konularını işler. Bayatılar, aynı zamanda Türk müziğinde bir makamın adı olarak da kullanılır.

6'lı mani hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, mani yazmak için aşağıdaki adımlar izlenebilir: Konu seçimi. Şiirin temel yapısı. Ölçü ve kafiye. İfade tarzı. Mani örnekleri için aşağıdaki kaynaklar incelenebilir: slaytajans.com; ornekbul.com.tr; yandex.com.tr.

Ayaklı mani, bir kesikli maninin ilk dizesinin doldurulmasıyla oluşan mani türüdür. Kesikli manilerin genellikle 7 heceden az olan ilk dizesi, genel hece ölçüsüne uygun şekilde tamamlanır. Örnek bir ayaklı mani: > Ah o beni o beni Kakül örtmüş o beni Ben yarimi unutmam Unutsa da o beni.

Hayır, mahnı ve mani aynı değildir. Mani, halk edebiyatında kullanılan bir nazım türüdür. Mahnı ise mani kelimesinin Farsça kökenli karşılığıdır. Diğer Türk lehçelerinde mani için kullanılan bazı karşılıklar: Azerbaycan'da "bayatı"; Gagauzca'da "şın çın"; Özbekçe'de "aşula"; Irak-Kerkük'te "hoyrat".

Cinaslı mani, kafiyesi cinaslı olan manilere verilen addır. Cinas, şiirde yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı (sesteş/eş sesli) sözcükleri bir arada kullanma sanatıdır. Cinaslı manilere aynı zamanda "kesik mani" veya "hoyrat" da denir. Örnek cinaslı mani: > Güle naz > Bülbül eyler güle naz > Girdim bir dost bağına > Ağlayan çok gülen az.

İşte bazı kısa mani örnekleri: Akşamdan pilavı pişirdim Gene karnımı şişirdim Ben çok mani bilecektim ama Defteri yolda düşürdüm. Ana seni severim Ellerinden öperim Ama sakın darıl Kısmetimi isterim. İn dereye dereye İnemeyen atlasın Yarim ile ikimizi Çekemeyen çatlasın. A benim bahtı yarim Gönlümün tahtı yarim Gözünde göz izi var Sana kim baktı yarim? Kapıdan baktı yarim Su gibi aktı yarim Yüzüme göz değmedi Güneşler yaktı yarim.