Doğabilimleri

Uvalanın oluşumu için kalker (kireç taşı), jips ve kaya tuzu gibi suda kolay çözünebilen kimyasal tortul kayaçlar gereklidir. Uvala, karstik bölgelerde, asitli suların erozyon etkisiyle oluşan geniş bir çukurluk veya çöküntüdür.

Tufa kayaçları, kalsiyum ve bikarbonatça zengin suların bir çatlak, yarık, aktif fay hattı veya akarsu boyunca karbonatı çökeltmesi sonucu oluşur. Tufa oluşum süreci: Yeraltısuyu yükselmesi. Basınç düşmesi ve CO2 kaybı. Kalsiyum karbonat çökelimi. Tufa oluşumunda etkili olan bazı faktörler: Sıcaklık. Akış hızı. CO2 buharlaşma hızı. İyon taşıma mekanizmaları. Bitki büyümesi ve hayvan yuvaları. Tufa, meteojen (serin, ılıman ve yarı kurak bölgeler) ve termojen (jeotermal olarak ısıtılmış sıcak kaynaklar) olarak iki ana kategoriye ayrılır.

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için aşağıdaki koşulların sağlanması gerekir: Eğimin azalması. Akış hızının azalması. Yük miktarının artması. Akımın düşmesi. Bu faktörler, akarsuyun gücünün azaldığını gösterir ve biriktirme süreci başlar.

Kayaç parçalanması ile oluşan toprak türü, regolit olarak adlandırılır. Kayaçların toprağa dönüşmesi ise fiziksel ve kimyasal ayrışma süreçlerinin birleşimiyle gerçekleşir. Toprak oluşumunu etkileyen beş ana faktör şunlardır: 1. Kayaç (ana madde). 2. İklim. 3. Topoğrafya. 4. Organizmalar. 5. Zaman. Bu faktörlerden herhangi birinin eksikliği, toprak oluşumunun gerçekleşmemesine neden olur.

Rüzgar oluşumunu etkileyen basınç farkı, yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan hava hareketidir. Basınç farkının oluşma sebepleri: Sıcaklık: Isınan hava genleşerek yükselir ve hafifler, bu da alçak basınç alanları oluşturur. Atmosferik olaylar, su akıntıları, yer kabuğundaki değişiklikler: Bu faktörler yeryüzündeki basınç farklılıklarını etkileyebilir. Basınç farkı ortadan kalkıncaya kadar rüzgar esmeye devam eder.

Kum, granit, bazalt, kireçtaşı veya kuvars gibi kayaçların doğal olarak aşındırılmasıyla oluşur. Kayaçların doğal şartlardan dolayı ufalanması ve yoğunluklarından dolayı bir yerde birikmesi sonucu eski çökellerde silis oranı %90 ve üzerine çıkabilmektedir. Kum oluşumunda en yaygın kayaç ise granittir. Ayrıca, plaser yataklardan da kum üretilmektedir.

Poröz toprak, gözenekli bir yapıya sahip olan ve boşluklar, kanallar veya gözenekler içeren bir toprak türüdür. Poröz toprağın bazı özellikleri: Su ve hava tutma kapasitesi: İyi su ve besin maddesi tutar. Drenaj ve havalanma: İyi drenajlı ve iyi havalanabilir. Sıkışma riski: Nemli iken sıkışma riski yüksektir.

Akarsu geriye aşındırmaya, yatağın kazılması en fazla su miktarının fazla olduğu ağız kısmında başlar. Geriye aşındırma, akarsuyun yukarı (kaynak) kesiminde veya akarsu boyuna profilinin dik olduğu yerlerde, örneğin nikpointlerde (knickpoints) görülür. Ayrıca, karstik arazilerdeki akarsulara katılan karstik kaynakların ağız kısımlarında da geriye doğru aşındırma meydana gelir. Bir diğer geriye aşındırma ise dikleşmiş vadi kesiminde ya da boyuna profildeki eğim kırıklığında, hızlı akan suyun erozyonun hızlanmasına yol açması ve nikpoint'in yukarı doğru göç etmesiyle oluşur.

Kayaç, bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşan mineral topluluğudur. Kayaçlar, oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan belgeler olarak kabul edilir ve yer kabuğunun jeolojik gelişimini izler. Üç ana kayaç türü vardır: 1. Magmatik (Püskürük) Kayaçlar: Magma veya lavın soğumasıyla oluşur. 2. Tortul Kayaçlar: Kayaların parçalanması ve bu parçaların birikmesiyle meydana gelir. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Yüksek sıcaklık ve basınç altında diğer kayaçların değişime uğramasıyla oluşur.

Akarsu erozyonu, aşındırma yönüne ve suyun taşıma şekline göre farklı türlere ayrılır. Aşındırma yönüne göre: Derine aşındırma. Yanal aşındırma. Geriye aşındırma. Suyun taşıma şekline göre: Damla erozyonu. Yüzey akış erozyonu. Oluk erozyonu. Yarıntı erozyonu (gully). Akarsu yatağı kaynaklı erozyon.

Falez, aşınım şeklidir. Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyılarda dalgalar, kıyının gerisinde uzanan dik yamaçların alt kısımlarını aşındırır.

Türkiye'nin iç kuvvetleri şunlardır: Epirojenez: Anadolu Yarımadası'nın yükselmesi ve deniz seviyesinin çekilmesi gibi etkilere yol açar. Orojenez (Dağ Oluşumu): Özellikle Alp Orojenezi döneminde Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar'ın oluşumu. Depremler: Tektonik hareketler sonucu yeni fay hatlarının oluşması ve mevcut fayların gençleşmesi. Volkanizma: Volkanik yeryüzü şekillerinin oluşumu, örneğin Nemrut, Tendürek, Süphan gibi dağlar.

Hayır, aşınma ve erozyon aynı şey değildir. Aşınma, birbirine temas eden ve birbirine göre izafi hareket yapan cisimlerden sürtünme etkisiyle oluşan malzeme ve kütle kaybıdır. Erozyon ise, yer kabuğunun üzerindeki toprakların, başta akarsular olmak üzere türlü dış etkenlerle aşındırılıp, yerinden koparılması, bir yerden başka bir yere taşınması ve biriktirilmesi olayına denir.

Kış aylarında ısı alışverişinin azalmasının birkaç nedeni vardır: Güneş ışınlarının açısı ve gün süresi: Kış aylarında güneş ışınları daha dik açıyla gelir ve günler daha kısa olur. Toprak ve suyun soğuma süresi: Toprak ve su, soğuk havayı daha uzun süre tutar. Havadaki nem oranı: Kış aylarında havadaki nem oranı düşer, bu da daha fazla soğuma anlamına gelir.

Okyanus ortası sırtında şu olaylar gerçekleşir: Yeni kabuğun oluşumu. Jeolojik aktivite. Hidrotermal çatlaklar. Deniz seviyesi değişimi. Okyanus ortası sırtları, tektonik plakaların ayrıldığı bölgelerde, deniz tabanının yayılmasıyla ortaya çıkar.

Dört madde döngüsü: 1. Su döngüsü. 2. Oksijen döngüsü. 3. Karbon döngüsü. 4. Azot döngüsü. Ayrıca, fosfor döngüsü de madde döngüleri arasında yer alır.

Toprakta kilin fazla olmasının birkaç nedeni vardır: Ana materyalin yapısı. Ayrışma ve değişim. Ayrıca, killi topraklar alüvyon birikimi sonucu da oluşabilir; başka yerlerdeki erozyon sonucunda bölgeye verimli maddeler taşınır.

Balmumu, güneşe maruz kaldığında şu şekillerde etkilenebilir: Erime: 40°C ile 90°C arasında eriyebilen bal mumu, aracın yüzeyine uygulandığında toz, ultraviyole ışınlar, asit yağmuru, tazyikli su ve kimyasal ilaçlara karşı koruma sağlar. Fiziksel değişim: Balmumu, güneş altında yumuşayabilir ve tırnak üzerinde yapışkanlık gösterebilir. Balmumunun güneşe maruz kaldığında olumsuz bir etki yaratacağına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Balmumu veya herhangi bir madde ile ilgili bir işlem yapmadan önce bir uzmana danışılması önerilir.

Alüvyal ve kolüvyal topraklar arasındaki temel farklar şunlardır: Oluşum Şekli: Alüvyal topraklar, akarsuların taşıdığı mineral ve organik maddelerin birikmesiyle oluşur. Kolüvyal topraklar, dağ yamaçlarından aşağı taşınan materyallerin birikmesiyle oluşur. Konum: Alüvyal topraklar, genellikle düz ve az eğimli yerlerde bulunur. Kolüvyal topraklar, dağlık ve tepelik alanlardan taban araziye geçiş şeritlerinde yer alır. Horizon Gelişimi: Alüvyal topraklarda horizonlaşma gelişmiştir. Kolüvyal topraklarda horizonlaşma tamamlanmamıştır. Kullanım Alanları: Alüvyal topraklar, tarım açısından en verimli toprak türlerinden biridir. Kolüvyal topraklar, bağcılık ve zeytincilikte kullanılır. Fiziksel Özellikler: Alüvyal topraklar, ince taneli ve gevşek bir yapıya sahiptir. Kolüvyal topraklar, genellikle taşlı ve iri tanelidir.

Topraktaki minerallerin bitkilerce emilmesi, azot döngüsü ve fosfor döngüsü gibi biyojeokimyasal döngüler kapsamında değerlendirilir. Azot döngüsü, inorganik azotun bitkiler ve mikroorganizmalar tarafından özümsenmesini içerir. Fosfor döngüsü, fosforun topraktan bitkiler tarafından alınıp ekosistem içinde dolaşımını kapsar. Minerallerin bitkiler tarafından emilimini etkileyen faktörler arasında toprağın pH'ı, katyon değişim kapasitesi ve sulama suyunun özellikleri bulunur.