Yahudilik

Şaban Kuzgun'un "Hazar ve Karay Türkleri" kitabı, kaynak eserlerde Hazarların bir kısmının Yahudiliği kabul ettiği bilgilerini ele alarak, bu durumun günümüz Doğu Avrupa Yahudilerinin kökeni ile ilişkisini incelemektedir. Kitapta, Hazarların siyasi ve dini tarihleri araştırılarak, onların ne kadarının, hangi amaçlarla ve ne tür bir Yahudiliği kabul ettikleri ortaya konmaktadır. Eser, geçmişte Yahudiliği benimsemiş olan Türklerle, günümüzde Tevrat'a inanmalarına rağmen Türkçe konuşan ve Türk dünyasının bir parçası olarak kalan Musevi Türklerin durumunu da ele almaktadır.

Joseph Klausner'in "Nasıralı İsa" adlı eserinde, Talmud'dan aldığı İsa ile ilgili sözler yer almaktadır. Bu eserde, Talmud'da İsa'nın büyücülükle uğraştığı, halkı doğru yoldan saptırdığı ve Fısıh arifesinde çarmıha gerildiği ileri sürülmektedir. Klausner, bu alıntıların İsa'nın yaşamış olduğundan şüphelenmek için bir neden olmadığını gösterdiğini, çünkü insanların genellikle masallara şiddetle karşı çıkmadığını belirtmektedir.

Ağlama Duvarı'nda özel bir resim bulunmamaktadır. Ancak, Ağlama Duvarı ile ilgili çeşitli sanat eserleri ve görseller mevcuttur. Örneğin, Alex Levin'in "Praying by the Kotel" adlı eseri ve Eugène-Alexis Girardet'in "The Wailing Wall, Jerusalem" adlı tablosu gibi eserler bu duvarı konu almıştır. Ağlama Duvarı, hem Yahudilik hem de İslam için kutsal bir yerdir ve bu nedenle dini semboller ve anılarla doludur, ancak duvarın kendisinde özel bir resim bulunmamaktadır.

Samiriyeliler, Eski Yakın Doğu'daki İbrani İsrailoğullarından köken alan etno-dinî bir gruptur. Samiriyelilerin konusu şu şekilde özetlenebilir: Köken: M.Ö. 722'de İsrail Krallığı’nı istila eden Asurlular tarafından sınır dışı edilmeyen Yahudilerden oluşur. Din: Kendi dinlerini oluşturmuşlardır ve İbranice Kutsal Yazıların sadece ilk beş kitabını kabul ederler. Tarihsel İlişkiler: Yahudiler tarafından Yahudilik dışı görülürler ve birçok Yahudi, Samiriyelilerle görüşmekten kaçınırdı. Yaşam Alanları: Günümüzde Gerizim Dağı ve çevresinde küçük bir topluluk halinde yaşamaktadırlar. İbadet: Müslümanlara benzer abdest alma ve namaza benzer ibadet biçimleri vardır.

Eski Ahit, Kutsal Kitap'ın (İncil) ilk bölümünü oluşturan ve İbranice kaleme alınmış yazılardır. İçeriği: Tevrat: Musa'ya verilen beş kitap (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye). Tarihsel Kitaplar: Yeşu, Hakimler, Rut, 1. ve 2. Samuel, 1. ve 2. Krallar. Şiirsel Kitaplar: Eyüp, Mezmurlar, Özdeyişler, Vaiz, Ezgiler Ezgisi. Peygamberlik Kitapları: İşaya, Yeremya, Hezekiel, Daniel ve diğerleri. Anlamı: Tanrı ile İsrail halkı arasında yapılan bir antlaşma olarak kabul edilir. Peygamber Musa'nın Tanrı'dan aldığı kanunları içerdiği için "Kanun Ahdi" olarak da adlandırılır. İsa'nın gelişiyle birlikte Yeni Ahit'in oluşturulduğu ve Eski Ahit'in bazı kurallarının geçersiz hale geldiği inancı Hristiyanlıkta yaygındır.

Hanuka, Yahudi halkı için önemli bir bayramdır ve birkaç anlamı temsil eder: Özgürlük ve zafer: M.Ö. 2. yüzyılda, Yunan-Suriye kralı Antiochus IV'ün Yahudilere uyguladığı dini baskılara karşı başlayan Makkabiler İsyanı'nın zaferini simgeler. Işığın ve mucizenin kutlaması: Efsaneye göre, mabetteki menorayı yakmak için sadece bir günlük saf zeytinyağı kalmış olmasına rağmen, yağ mucizevi bir şekilde 8 gün boyunca yanmıştır. İnanç ve umudun gücü: Zor zamanlarda bile mucizelere olan inancın önemini hatırlatır. Aile ve topluluk bağları: Aile ve topluluk bağlarını güçlendirir, geleneksel değerlerin aktarılmasını sağlar.

Sabbath kelimesi, farklı dinlerde haftanın belirli bir gününü ifade eder: Yahudilikte Sabbath, Cumartesi günüdür. Hıristiyanlıkta ise Sabbath, Pazar günüdür. Ayrıca, "Sabbath" kelimesi şu anlamlara da gelebilir: dinsel tatil günü; cadı ayini (witches' sabbath); denizci çırağı (sa - sabbath).

Menora ve Hanukiya aynı değildir, ancak aralarında bazı benzerlikler bulunmaktadır. Menora, Kudüs'teki eski tapınakta kullanılan, zeytinyağı ile yakılan yedi kollu bir şamdandır. Benzerlik: Her ikisi de Yahudilikte önemli sembollerdir ve ışıkla ilgili olayları simgeler. Fark: Hanukiya, Hanuka boyunca her gün yakılırken, Menora günlük kullanımda değildir.

Hanuka sırasında herhangi bir yasak yoktur, bu bir sevinç bayramıdır. Ancak, mumların bitimine kadar herhangi bir işle meşgul olmamak güzel bir alışkanlık olarak kabul edilir. Ayrıca, Hanuka sırasında, Şabat günü dışındaki diğer bayram günlerinde olduğu gibi, iş yapılabilir ve hayat normal akışında devam eder.

Arthur Koestler'in "Onüçüncü Kabile" (The Thirteenth Tribe) adlı kitabı, Kuzey ve Doğu Avrupa Yahudilerinin (Aşkenazi) kökeninin Hazar Türkleri olabileceğini öne sürer. Koestler, Hazarların 8. yüzyılda Yahudiliği kabul ettiğini ve daha sonra batıya, Doğu Avrupa'ya göç ettiklerini savunur. Kitap, aynı zamanda Yahudiliğin genellikle Sami kökenli olduğu kabul edilirken, bu tezin antropoloji ve tarih bilimlerinin bulgularıyla çeliştiğini de ele alır.

Ferisi ve Saduki, İkinci Tapınak Dönemi'nde (yaklaşık MÖ 515 - MS 70) İsrailoğulları içinde ortaya çıkan iki farklı Yahudi toplumsal hareketi, düşünce okulu ve siyasi grubu ifade eder. Ferisiler: Orta sınıf işadamları olup, sıradan vatandaşlarla temas halindeydiler ve halk tarafından daha çok saygı görüyorlardı. Yazılı ve sözlü geleneğe eşit otorite tanır, meleklerin ve iblislerin varlığına, ölülerin dirileceğine ve ölümden sonra kişisel ödül veya cezaya inanırlardı. Mesih'in yargılanması konusunda Sadukilerle birleşerek İsa'nın öldürülmesine karar vermişlerdir. Sadukiler: Varlıklı aristokratlar olup, yönetici konsey Sanhedrin'de çoğunluğu elinde bulunduruyorlardı. Sadece yazılı Tanah'ın Tevrat bölümüne inanırlar, sözlü geleneği kabul etmezlerdi. Ruhun ölümsüzlüğüne, ölülerin dirileceğine ve meleklere inanmazlardı. Roma ile uzlaşı içinde olup, sıradan insanlar tarafından pek sevilmezlerdi. Sadukiler, MS 70'te İkinci Tapınak'ın yıkılmasıyla ortadan kaybolmuş, Ferisiler ise başka adlar altında varlığını sürdürmüştür.

Makpela Mağarası, İbrahimî dinlerin inanışına göre, İbrahim, İshak, Yakup ve eşlerinin mezarlarını içerir. İbrahim ve Sarah: Yahudi halk tarafından atababa ve maderşahi olarak görülür. İshak ve Rebeka: Mağarada gömülü olduklarına inanılır. Yakup ve Lea: Kuzeybatı bölümde yer aldıkları düşünülmektedir. Ayrıca, Yahudi geleneğine göre Adem ve Havva'nın da burada gömülü olduğu kabul edilir. Müslümanlar tarafından da saygı gören mağara, İbrahim'in camisi veya İbrahim'in tapınağı olarak adlandırılır.

İspanya'da 1492 yılında ilan edilen Elhamra Kararnamesi, İspanya'daki Yahudi toplumunun Hristiyan toplumunu olumsuz etkilediği ve Hristiyanlığı zayıflattığı iddialarıyla ilan edilmiştir. Kararnameye göre, Yahudi dinine mensup veya biyolojik olarak Yahudi olan herkes İspanya'yı terk etmek zorundaydı ve yanlarına altın, para gibi değerli eşyalar almaları yasaktı. Elhamra Kararnamesi'nin ilan edilmesinin diğer nedenleri arasında, Yahudilerin bankacılık sektöründeki baskın rollerinin İspanyol halkını rahatsız etmesi ve toplanan vergilerin önemli bir kısmının Yahudilerden elde edilmesi yer almaktadır. Ayrıca, 1478’de kurulan İspanyol Engizisyonu, dinî fanatizmin doruk noktası olmuş ve conversos üzerindeki şüpheleri artırarak Yahudi topluluğu üzerindeki baskıyı yoğunlaştırmıştır.

Yom Kippur, Yahudiliğin en mukaddes ve önemli bayramı olup, "Kefaret Günü" anlamına gelir. Yom Kippur'un temsil ettiği bazı unsurlar: Maneviyata odaklanma: Bu günde maddiyattan sıyrılıp maneviyata yaklaşılır. Bağışlanma: Tanrı'dan ve insanlardan af dilenir. Ruhsal arınma: Beyaz kıyafet giyilerek saflık ve ruhsal temizlik sembolize edilir. Toplumsal birlik: Dua ve ibadetlerle toplumsal güçlenme ve birlikte hareket etme sağlanır. Yom Kippur, Tişri ayının 10. gününde kutlanır ve bu tarih, Moşe Rabenu'nun ikinci On Emir tabletleri ile Sina Dağı'ndan indiği ve İsrailoğulları'na Tanrı'nın onları altın buzağı günahından dolayı affettiği müjdesini verdiği gün olarak da önemlidir.

Haleva töreni, Türkiye Musevileri Hahambaşı Rav İsak Haleva'nın cenaze törenini ifade eder. Hahambaşı Haleva, 14 Ocak 2025'te İstanbul'da hayatını kaybetmiş ve 16 Ocak 2025'te Neve Şalom Sinagogu'nda düzenlenen törenin ardından Ulus Sefarad Musevi Mezarlığı'na defnedilmiştir. Törene, Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, İstanbul Valisi Davut Gül, Fener Rum Patriği Bartholomeos, Türkiye Ermenileri Patriği Sahak Maşalyan ve Yahudi cemaatinden birçok isim katılmıştır.

Boaz ve Jakin sütunları, farklı bağlamlarda çeşitli anlamlar taşır: Masonluk ve Yahudilikte: Süleyman Mabedi'nin girişindeki bu sütunlar, eril ve dişil ilkeyi, ayrıca Hz. Davut ve Hz. Süleyman'ı simgeler. Mısır kültüründe: Sütunlar, gökyüzünü yerden ayrı tutan ve Atlas'ı cezasından kurtaran unsurlar olarak kabul edilir. Genel olarak: Bazı kaynaklarda, Boaz ve Jakin sütunlarının, Herkül Sütunları'nı (Cebelitarık ve karşısındaki Kuzey Afrika zirvesi) temsil ettiği de belirtilir.

Hasidizmin kurucusu, İsrael ben Eliezer (genellikle Baal Şem Tov olarak bilinir) olarak kabul edilir. Baal Şem Tov, 18. yüzyılın sonlarına doğru, günümüzdeki Batı Ukrayna topraklarında Hasidizmi kurmuştur.

Arif Cengiz Erman'ın "Hazar Kağanlığı" kitabı, Hazar Kağanlığı'nın tarihini, özellikle de 9. yüzyılda Yahudiliği resmi din olarak benimsemesini ve bu durumun kağanlık üzerindeki etkilerini ele alır. Kitapta, Hazar kağanlarının halkın dini inançlarına karışmadığı ve Yahudiliği yaymak için özel bir çaba göstermedikleri, ancak bu dinin kağanlık içindeki bazı topluluklar arasında egemen olduğu belirtilir. Kitap, 2021 yılında Sarmal Kitabevi tarafından yayımlanmıştır ve 217 sayfadan oluşmaktadır.

Beşli, yedili, dokuzlu şamdanların anlamları şu şekildedir: Yedi kollu şamdan (Menorah). Dokuz kollu şamdan (Hanukiya). Beşli ve yedili şamdanların anlamına dair bilgi bulunamamıştır.

Ahit sözleşmesi, Tanrı ile İsrail halkı arasında yapılan bir antlaşmadır. Bu sözleşme, peygamber Musa'nın aracılığında Sina Dağı'nda gerçekleştirilmiştir. Ahit sözleşmesinin en önemli kısmı, Hz. Musa'ya indirilen ve "Esfâr-ı Hamse" olarak bilinen beş kitaptan oluşur: Tekvin; Çıkış; Levitik; Âdât; Tesniye. Bu sözleşme, 10 emirle birlikte yaklaşık 600 başka kanunu da içermiştir.