Kayaçlar

Kalkerli tabaka, tortul kayaçlar grubuna ait kalker (kireçtaşı) olarak adlandırılır. Kalker, denizel ve gölsel ortamlarda kalsiyum karbonatın çökelmesi ve organik maddelerle birleşerek katılaşması sonucu oluşur.

Kayaçlar, çeşitli minerallerin veya mineral ve taş parçacıklarının bir araya gelmesinden ya da bir mineralin çok miktarda birikmesinden meydana gelen katı birikintilerdir. Coğrafya açısından kayaçlar, yer kabuğunun doğal belgeleri olarak kabul edilir; oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtırlar. Kayaçlar, oluşum şekillerine ve içerdikleri minerallere göre üç ana gruba ayrılır: 1. Magmatik (Püskürük) Kayaçlar: Magmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşur. 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Kayaların aşındırılması sonucu oluşan kırıntıların birikmesiyle meydana gelir. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Diğer kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğramasıyla oluşur.

Kayaçların parçalanmasıyla oluşmuş kütleler sırasıyla şöyledir: kayaçlar parçalanarak kayaları oluşturur; kayalar parçalanarak taşları oluşturur; taşlar parçalanarak çakılları oluşturur; çakılların en küçük haline kum denir.

Tortul kayaçlar üç ana gruba ayrılır: 1. Fiziksel (Mekanik) Tortullar: Akarsu, rüzgar, buzul gibi dış kuvvetlerin aşındırdığı malzemelerin birikmesi ve doğal bir çimento ile birleşmesiyle oluşur. Başlıca örnekleri: Konglomera (Çakıl Taşı): İri çakıllardan oluşur. Kum Taşı: Kum tanelerinden oluşur. Kil Taşı (Şist): Kil tanelerinden oluşur. 2. Kimyasal Tortullar: Suda eriyebilen minerallerin çökelmesi ve tuzlu suların buharlaşması sonucu oluşur. Başlıca örnekleri: Kireç Taşı (Kalker). Jips (Alçı Taşı). Kaya Tuzu. 3. Organik Tortullar: Bitki veya hayvan kalıntılarının birikmesi ve taşlaşması sonucu oluşur. Başlıca örnekleri: Mercan Kalkeri. Tebeşir. Kömür (Turba, Linyit, Taş Kömürü, Antrasit).

Beyaz kayaların beyaz olmasının nedeni, kireç taşından oluşmalarıdır. İzmir'in Karaburun ilçesindeki Mordoğan beldesinde yer alan Beyaz Kayalar Koyu'nu çevreleyen falezler, bu nedenle beyaz renktedir.

Kaya mekaniği dersi, kayaların ve kaya kütlelerinin fiziksel davranışlarını teorik ve uygulamalı olarak inceleyen bir mühendislik disiplinidir. Bu ders kapsamında: kayanın fiziksel ve mekanik özellikleri; kayada gerçekleştirilen farklı mühendislik uygulamaları ve bu uygulamalarda karşılaşılan sorunlar; yenilme mekanizması ve jeoteknik uygulamalarda duraylılık açısından zaman bağımlı davranışın önemi ele alınır. Kaya mekaniği, inşaat, madencilik ve jeoteknik mühendisliği gibi alanlarda kullanılır.

Su sanıçlarındaki kayaçlar, genellikle tortul kayaçlar olarak adlandırılır. Bu kayaçlar, önceden var olan kayaların aşındırılması ve bu aşındırma ürünlerinin su üstünde veya su altında birikmesiyle oluşur. Bazı tortul kayaç örnekleri: Kum taşı; Kil taşı; Çakıl; Alçı taşı; Kaya tuzu; Kömür; Tebeşir. Ayrıca, kimyasal tortullar ve organik tortullar da su sanıçlarında bulunabilir. Kimyasal tortullar: Kalker (mermer); Jips; Kaya tuzu. Organik tortullar: Taş kömürü; Kehribar.

Suda kolay çözünen kayaçlar, kimyasal tortul kayaçlardır. Kimyasal tortul kayaçlara örnekler: traverten; sarkıt, dikit, sütun (damlataş); tuz (kaya tuzu); kireç taşı (kalker); dolomit; değirmentaşı; çakmaktaşı; boynuztaşı. Suda kolay çözünebilen kalsiyum karbonatlı kayaçlar ise şunlardır: kalker (kireçtaşı); jips (alçıtaşı); kaya tuzu.

Yer kabuğu kayaçlardan oluşur, ancak topraktan oluşmaz. Yer kabuğu, kimyasal bileşimi ve yoğunluğu farklı iki kısımdan meydana gelir: Granitik yer kabuğu. Bazaltik yer kabuğu. Yer kabuğunun üzeri toprakla örtülmüştür.

Kayaçlardan kopan küçük kütleye taş denir.

Kromititlerin oluşumu şu şekilde gerçekleşebilir: Magmanın oksitlenmesi. Diferansiasyon yoluyla çökelme. Boninitik ergiyiklerin kristallenmesi. Akışkan-kayaç etkileşimi. Kromititler, genellikle ultrabazik kayaçlar içinde, özellikle dünit ve harzburjit gibi kayalarda bulunur.

Dünyamızı saran ve yer kabuğunu oluşturan kayaçların tümü, yapılarındaki mineraller nedeniyle farklıdır. Kayaçlar, kökenlerine göre üç ana gruba ayrılır: 1. Magmatik (püskürük) kayaçlar: Magmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşur. 2. Tortul kayaçlar: Püskürük kayaçların dış kuvvetlerin etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur alanlarda birikmesi ile oluşur. 3. Başkalaşım (metamorfik) kayaçlar: Katılaşım ve tortul kayaların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşur.

İnşaat ve heykel yapımında kullanılan kayaçlardan bazıları şunlardır: Granit. Andezit. Mermer. Bazalt. Ayrıca, kum taşı, çakıl taşı, traverten ve kil taşı gibi tortul kayaçlar da inşaat sektöründe kullanılır.

Metasomatik kayaçlar, bir kayanın veya onun bir kısmının, sulu sıvılarla (çözeltiler) etkileşimi sonucunda kimyasal bileşenlerin katılması veya çıkarılması yoluyla yaygın olarak değiştirildiği metamorfik bir süreç olan metasomatizma ile oluşan kayaçlardır. Metasomatik süreç türleri: Difüzyon veya difüzyonel metasomatizma. Sızma veya sızma metasomatizmi. Bazı metasomatik kayaç türleri: Skarn. Rodingit. Berezit. Propilit.

Kayaçların ayrışması, yerkabuğunu oluşturan kayaçlarda yüzey ya da yüzeye yakın kesimlerde, yerdeğiştirmeye uğramadan, mekanik ve kimyasal süreçlerle meydana gelen nitelik değişimleridir. İki ana ayrışma türü vardır: 1. Fiziksel (mekanik) ayrışma: Su, buz, sıcaklık ve basınç gibi atmosferik durumlarla direkt etkileşim sonucu toprak ve kayalarda bozulmaları kapsar. 2. Kimyasal ayrışma: Kayaçların kimyasal olaylar sonucunda çözülme şeklinde kendini gösterir. Ayrışma, genellikle birlikte etki eden veya birbirine ortam hazırlayan bu iki sürecin etkisiyle gerçekleşir.

Kayaçların hammaddesi, çeşitli minerallerdir. Kayaçlar, bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşan mineral topluluklarıdır. Ayrıca, kayaçların oluşum şekline göre ham maddeleri şu şekilde belirlenebilir: Magmatik kayaçlar. Tortul kayaçlar. Başkalaşım kayaçlar.

10. sınıf coğrafya topografya ve kayaçlar konusu, yer kabuğunu oluşturan kayaçların türlerini ve topoğrafik şekilleri inceler. Kayaçlar, oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır: 1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar: Magmanın soğuyarak katılaşmasıyla oluşur. İç püskürük (örneğin granit) ve dış püskürük (örneğin bazalt) olarak ikiye ayrılır. 2. Tortul Kayaçlar: Akarsu, rüzgar, buzul ve dalgaların kayaçları çukur yerlerde biriktirmesi ve doğal çimento ile yapıştırmasıyla oluşur. Fiziksel, kimyasal ve organik tortullar olarak üçe ayrılır. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşur. Topoğrafya, yeryüzü şekillerini ifade eder. Örneğin, granit bloklardan oluşan araziye "tor topografyası" denir.

Toprak oluşumunda çözünme, tüm kayaç türlerinde görülebilir, ancak çözünme türü ve hızı kayaç türüne göre değişiklik gösterir. Fiziksel çözünme, özellikle çöller ve karasal iklim bölgelerinde, sıcaklık farkının etkisiyle kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanması şeklinde gerçekleşir. Kimyasal çözünme, suyun, gazların ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlarda meydana gelir. Biyolojik çözünme, bitki kökleri ve toprak altında yaşayan solucan gibi canlı organizmaların salgılarıyla, topraktaki canlı artıkları olan organik maddelerin parçalanmasıyla oluşur.

Heykel yapımında kullanılan bazı kayaçlar: Mermer. Granit. Traverten. Bazalt. Andezit. Bunların dışında, heykel yapımında kullanılan diğer kayaçlar arasında diyabaz, siyenit, diyorit, gabro, tüf ve obsidyen de bulunur.

Kayaçlarda insan izleri, genellikle tarih öncesi dönemlerde insanların el izlerini mağara duvarları veya antik tapınaklara bırakmaları nedeniyle oluşur. Ayrıca, kayaçlardaki insan izleri, el yapımı sanatın doğuşuna dair ipuçları da sunabilir. Kayaçlardaki insan izlerinin bir diğer nedeni ise, kayaçların üzerindeki sanatsal ifadeler olabilir. Kayaçlardaki insan izlerinin oluşum nedenleri arasında, ritüellerin bir parçası veya belirli bir anlamı temsil etme ihtimali de bulunmaktadır. Kayaçlardaki insan izlerinin oluşum nedenleri, bilimsel olarak tam olarak tartışılmış ve kabul edilmiş bir teoriye dayanmamaktadır.