Kayaçlar

10. sınıf coğrafya topoğrafya ve kayaçlar konusu, yer şekillerini ve taşları inceleyen iki önemli alt dalı kapsar. Topoğrafya, yeryüzünün şeklini ve üzerindeki yer şekillerini inceler. Kayaçlar ise, yer kabuğunu oluşturan ve çeşitli minerallerin birleşmesiyle oluşan doğal maddelerdir. Üç ana gruba ayrılırlar: 1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar: Magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşur. 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Dış kuvvetler tarafından aşındırılıp biriktirilen maddelerin taşlaşmasıyla oluşur. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Tortul ya da püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişikliğe uğramasıyla oluşur.

Toprak oluşumunda çözünme, tortul kayaçlarda daha sık görülür. Çözünme türleri ise şu şekilde ayrılır: 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme: Sıcaklık farkının fazla olduğu çöl ve karasal iklim bölgelerinde taşların çatlayıp ufalanması sonucu oluşur. 2. Kimyasal Çözünme: Su, gazlar ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlarda meydana gelen çözünmedir. 3. Biyolojik Çözülme: Bitki kökleri ve toprak altında yaşayan canlıların salgılarıyla kayaçların parçalanması sonucu oluşur.

Heykel yapımında kullanılan başlıca kayaçlar şunlardır: 1. Mermer: Estetik görünümü, dayanıklılığı ve işlenebilirliği nedeniyle heykel yapımında sıkça kullanılır. 2. Granit: Sağlam bir yapı malzemesi olan granit, renkli mineraller içerir ve heykeller için uygundur. 3. Traverten: Gözenekli bir yapıya sahip olan traverten, iç ve dış mekan heykellerinde kullanılır. Ayrıca, kaymaktaşı ve kireçtaşı da heykel yapımında kullanılan diğer kayaç türlerindendir.

Kayaçlarda insan izleri, fosillerin bulunması nedeniyle oluşur.

Yumuşak ve sert kayaçlara örnek: 1. Yumuşak Kayaç: Tortul kayaçlar, en yumuşak kayaç türüdür. 2. Sert Kayaç: En sert kayaç ise elmastır.

Yer kabuğunu oluşturan 1 veya birkaç mineralden oluşan kütle kayaç olarak adlandırılır.

Çakmak taşı, tortul kayaç türünü oluşturur.

Tafoniler, granül (granit ve kireçtaşı gibi) kayaçlarda görülür.

Kimyasal tortul kayaçlar suda çözünür.

Kayaçların oluşumunda iç kuvvetler dört ana grupta toplanır: epirojenez, orojenez, volkanizma ve depremler. Bu kuvvetlerin kayaçların oluşumundaki etkileri: 1. Epirojenez: Yer kabuğunun geniş alanlı yaylanma hareketleridir. 2. Orojenez: Levhaların birbirine yaklaşması sırasında yan basınçların etkisiyle jeosenklinallerdeki tortul tabakaların kıvrılması ve yükselerek dağ oluşturması sürecidir. 3. Volkanizma: Magmanın yer kabuğunun zayıf yerlerini zorlayarak yer üstüne çıkması veya yer altındaki boşluklarda soğuyup katılaşması sonucu oluşur. 4. Depremler: Yer altındaki doğal mağara, tünel gibi boşlukların tavanlarının çökmesiyle veya yerkabuğundaki fay hatları boyunca meydana gelen titreşimlerdir.

Keçiören'in jeolojik yapısı, volkanik araziler üzerine kurulmuştur. Ayrıca, Kuvaterner oluşukları ve Sakarya ırmağı çevresinde tersiyer arazileri de görülmektedir.

Kayaç parçalarına "taş" adı verilir.

Kayaç sınıflandırma tablosu, kayaçların oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılmasını gösterir: magmatik, tortul ve başkalaşım. Tablonun sütunları: 1. Kayaç Türü: Magmatik, tortul, başkalaşım. 2. Oluşum Süreci: Kayaçların nasıl oluştuğu. 3. Örnekler: Her bir kayaç türüne örnek olarak verilen taşlar. Bazı magmatik kayaç örnekleri: granit, bazalt. Bazı tortul kayaç örnekleri: kumtaşı, kalker, şist. Bazı başkalaşım kayaç örnekleri: mermer, gnays.

Riyolit, içinde mikrolitler bulunan bir kayaç türüdür.

Petra'nın dağlarının kırmızı olmasının nedeni, kayaların kumtaşından yapılmış olması ve bu taşların doğal olarak kırmızı renge sahip olmasıdır.

Türkiye'de birçok çeşit doğal taş bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: 1. Mermer: Kireçtaşı ve minerallerin yüksek basınç ve sıcaklığa uğraması sonucu oluşur. 2. Granit: Sert kristal ve minerallerden oluşan magmatik kayaç türüdür. 3. Traverten: Kalsiyum karbonatın çökelmesi ile sıcak su kaynaklarında oluşur. 4. Bazalt: Yer kabuğunda volkanik alanlarda bulunan magmatik kayaç türüdür. 5. Ametist: Mor renkte olup, Balıkesir ve Kütahya'da bulunur. 6. Zümrüt: Muğla ve Aydın bölgelerinde bulunur. 7. Yakut: Afyonkarahisar ve Erzurum civarındaki yataklarda çıkar. Bu liste, Türkiye'deki tüm doğal taş çeşitlerini kapsamamaktadır.

Doğal kalker taşları, deniz veya okyanus havzalarında çözünmüş kalsiyumun çökelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan kalsiyum karbonat (CaCO₃) içeren tortul kayaçlardır. Başlıca türleri: 1. Saf Kalker: %90 ve üzeri kalsiyum karbonat içerir. 2. Dolomitli Kalker: Magnezyum karbonat içeriği yüksek olan türdür. 3. Traverten ve Mermer: Kalker kayaçlarının farklı jeolojik süreçlerle şekillenmiş formlarıdır. Ayrıca, kalker taşları coquina (mercan veya kabuk parçalarından oluşan zayıf konsolide kalker) gibi farklı çeşitlerde de bulunabilir.

Magma ve magmatik arasındaki fark şu şekildedir: - Magma, yer kabuğunun içindeki yüksek sıcaklıklar nedeniyle erimiş kayaç malzemesidir. - Magmatik ise, bu erimiş magmanın soğuyup katılaşması sonucu oluşan kayaç türünü ifade eder.

Limestone çeşitleri şunlardır: 1. Tebeşir Limestone: Deniz organizmalarının iskelet kalıntılarından oluşur, genellikle beyazdır ve tarımda kullanılır. 2. Coquina: Neredeyse tamamen kabuk veya mercan parçalarından oluşur, pürüzlü bir doku verir. 3. Tufa: Mineral kaynaklarının etrafında oluşan gözenekli bir limestone türüdür. 4. Traverten: Mineral kaynaklarından kalsiyum karbonatın çökelmesiyle oluşur, lifli veya konsantrik bir görünüme sahiptir. 5. Oolitik Limestone: Küçük küresel tanelerden oluşur, bu taneler bir çekirdek etrafında biriken eşmerkezli mineral katmanlarıdır. 6. Fosiliferous Limestone: Çeşitli kabuk ve iskelet fosillerinden oluşur. 7. Lithografik Limestone: Çok yoğun ve pürüzsüz bir limestone türüdür.

Tortul kayaçların 10 özelliği: 1. Tabakalı Yapı: Genellikle belirgin tabakalar halinde oluşurlar. 2. Düşük Sertlik: Magmatik ve metamorfik kayaçlara göre daha yumuşak ve düşük sertliktedirler. 3. Fosil İçeriği: Organik maddelerle, bitki kalıntıları ve fosillerle zengin olabilirler. 4. Renk Çeşitliliği: İçerdiği minerallerin türüne ve çevresel koşullara bağlı olarak renk değiştirebilirler. 5. Asitten Etkilenme: Asit testine tepki verirler. 6. Gözenekli Yapı: İçlerinde boşluklar ve gözenekler bulunur. 7. Sıkışma ve Sertleşme: Biriken materyaller üst üste katmanlar şeklinde birikir ve üstteki katmanların ağırlığı ile sıkışıp sertleşirler. 8. Çimentolama: Organik maddeler, mineraller ve kimyasal bileşikler birbirine bağlanarak kayaç yapısını oluştururlar. 9. Dış Kuvvetlerin Etkisi: Oluşumlarında dış kuvvetler etkilidir. 10. Tortullanma Dönemleri: Belirli tortullanma dönemlerinde oluşurlar, bu nedenle sınırları bellidir.