Kafiye

Dört çeşit kafiye şeması: 1. Düz Kafiye: "a a a b", "bbbc", "cc" veya "a a b b" şeklinde olur. 2. Çapraz Kafiye: "a b a b" veya "cdcd" şeklinde olur. 3. Sarma (Sarmal) Kafiye: "a b b a" veya "cddc" şeklinde olur. 4. Örüşük Kafiye: "aba bcb cdc" şeklinde olur. Ayrıca, XAXA, AAAA, AABB gibi daha karmaşık kafiye şemaları da bulunmaktadır.

Düz kafiye ve çapraz kafiye şu şekilde açıklanabilir: Düz kafiye: Bir dörtlüğün bütün dizelerinin birbiriyle uyaklı ya da ilk üç mısra birbiriyle uyaklı, dördüncü dize serbest şekilde olmasıdır. Çapraz kafiye: Bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür.

Çapraz kafiye, bir dörtlükte birinci dize ile üçüncü dizenin, ikinci dize ile dördüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Sarma kafiye ise bir dörtlükteki birinci dize ile dördüncü dizenin, ikinci dize ile üçüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Çapraz kafiye "abab" şeklinde, sarma kafiye ise "abba" şeklinde gösterilir. Örnekler: Çapraz kafiye: "Ne doğan güne hükmüm geçer, / Ne halden anlayan bulunur; / Ah aklımdan ölümüm geçer, / Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur". Sarma kafiye: "Her şey yerli yerinde; havuz başında servi / Bir dolap gıcırdıyor uzaklarda durmadan, / Eşya aksetmiş gibi tılsımlı bir uykudan, / Sarmaşıklar ve böcek sesleri sarmış evi".

Kafiye düzeni, mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün sahip olduğu kafiye şemasını ifade eder. Beş çeşit kafiye düzeni vardır: 1. Düz Kafiye: "a a a b" veya "bbbc" şeklinde olur. 2. Çapraz Kafiye: "a b a b" veya "cdcd" şeklinde olur. 3. Sarma (Sarmal) Kafiye: "a b b a" veya "cddc" şeklinde olur. 4. Örüşük Kafiye: "a, b, a, b, c, b, c" şeklinde olur. 5. Mani Tipi Kafiye: "a, a, b, a" veya "c, c, d, c" şeklinde olur. Kafiye düzeni belirlenirken birbiriyle kafiyeli dizeler aynı harfle gösterilir.

Evet, ölçü ve kafiye ahenge katkı sağlar. Şiirde ahenk; ölçü, kafiye-redif, iç kafiye, aliterasyon-asonans ile sese dayalı söz sanatlarıyla sağlanan uyumdur. Ölçü (vezin). Kafiye (uyak).

Tam kafiye, dize sonlarındaki iki ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Zengin kafiye, üç veya daha fazla ses benzerliğine dayanan kafiye türüdür. Örnekler: Tam kafiye: "Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum, / Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sordum". Zengin kafiye: "Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk, / Soğuk bir mart sabahı... Buz tutuyor her soluk".

Tunç kafiye, ses veya harf benzerliğinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin birinin genellikle diğerini içine alması ile oluşan kafiye türüdür. Cinaslı kafiye, anlamları ayrı, fakat yazılış ve okunuşları aynı olan kelime veya kelime gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan kafiye türüdür. Örnekler: Tunç kafiye: "Ay asar kandilini, Suya sarkan dilini". Cinaslı kafiye: "Niçin kondun a bülbül, Kapımdaki asmaya? Ben yârimden vazgeçmem, Götürseler asmaya".

Vezin (ölçü), şiirin mısralarının hece sayısı veya ses değerleri açısından benzerliğidir. Hece ölçüsü: Mısraların hece sayılarının eşit olduğu ölçüdür. Aruz ölçüsü: Mısralarda hecelerin kısalık-uzunluk veya açıklık-kapalılık özelliklerine göre düzenlenmesidir. Kafiye (uyak), şiirde en az iki dize sonunda tekrarlanan, anlam ve görev bakımından birbirinden farklı ek ve sözcükler arasındaki ses benzerliğidir.

Kafiye bulucu kullanmak için aşağıdaki adımlar izlenebilir: 1. Araç seçimi. 2. Kelime girişi. 3. Öneriler üzerinde çalışma. 4. Yaratıcılığı kullanma. Kafiye bulucular, yazma sürecinde yardımcı olsa da, dikkat edilmesi gereken bazı noktalar bulunmaktadır: İçerik uyumu. Özgünlük. Deneysel olma. Okuyucu dikkati. Ayrıca, kafiye bulmak için Rhymer adlı yapay zeka destekli bir araç da kullanılabilir.

Divan edebiyatı kafiye anlayışı, harf esasına dayanır. Divan şiirinde kafiye türleri: Mücerred kafiye: Tek ses benzerliği olan kafiyedir. Mürekkep kafiye: Birden fazla ses benzerliğinden meydana gelen kafiyedir ve üç alt gruba ayrılır: Müreddef kafiye: Revi harfinden önce hurûf-u imlâdan bir harf gelirse oluşan kafiyedir. Mukayyed kafiye: Revi ve kayddan meydana gelen kafiyedir. Müesses kafiye: Revi ile ridf arasına başka bir harfin girmesiyle oluşan kafiyedir. Divan şiirinde revi, ridf, kayd, te’sîs, dahîl gibi dokuz kafiye harfi vardır.

Şiirlerde dize sonlarındaki ses benzerliklerine kafiye (uyak) denir. Kafiye, benzer seslerin sayısına göre şu türlere ayrılır: Yarım kafiye: Dize sonlarında tek ses benzerliği. Tam kafiye: Dize sonlarında iki ses benzerliği. Zengin kafiye: Dize sonlarında üç veya daha fazla ses benzerliği. Tunç kafiye: Bir kelimenin tamamen diğer kelimenin içinde yer aldığı kafiye türü. Cinaslı kafiye: Anlamları farklı, yazılışları aynı kelimelerin kullanılmasıyla oluşan kafiye.

Musarra, iki mısrası da kafiyeli olan beyit anlamına gelir. Ayrıca, bütün mısraları birbiriyle kafiyeli olan manzume için de musarra terimi kullanılır. Musarra kelimesi, "iki mısralı yapmak" anlamına gelen Arapça "taṣrі‘" kelimesinden türetilmiştir. Musarra beyit, gazel veya kasidenin başında bulunduğunda "matla", terci' ve terkib-i bentlerin arasında bulunduğunda ise "vâsıta" olarak adlandırılır.

Şiir yazarken kullanılan özel bir tablo yoktur. Şiir yazma sürecinde kullanılan temel unsurlar arasında kafiye, redif, hece ölçüsü, dize, beyit ve kıta gibi kavramlar bulunur. Şiirin görsel sunumu için tablo kullanımı yaygın değildir. Ancak, şiirin temasını ve hissiyatını desteklemek amacıyla renkli kağıtlar tercih edilebilir. Şiir yazma sürecinde şekil olarak ise, şiirin yapısını ve düzenini göstermek için diyagramlar veya akış şemaları kullanılabilir, ancak bu unsurlar şiirin kendisi değil, yazma sürecini destekleyen araçlardır.

Koşmalarda çeşitli kafiye türleri bulunmaktadır. İşte bazıları: Yarım kafiye: Koşmalarda en çok tercih edilen kafiye türüdür. Cinaslı kafiye: Cinasla söylenen koşmalarda kullanılır. İç kafiye: Musammat koşmalarda her dizenin birinci ve ikinci kısımları kafiyelidir. Koşmaların kafiye düzeni genellikle "axax - bbbx - cccx..." biçimindedir. Koşmalar, yapılarına ve ezgilerine göre de farklı türlere ayrılır, ancak bu türler kafiye çeşitliliğini doğrudan etkilemez.

Tunç kafiye (tunç uyak) örneklerinden bazıları şunlardır: Tam kafiyeden oluşan tunç kafiye örneği. > Bursa’da eski bir cami avlusu > Mermer şadırvanda şakırdayan su. Zengin kafiyeden oluşan tunç kafiye örneği. > Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar > Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Farklı tunç kafiye örnekleri. > Dalgın duyuyor rüzgârın ahengini dal dal, > Baktım süzülüp geçti açıktan iki sandal. > Kimi solgun, sarışın; kimi ak, kimi kara; > Kiminin berisinden görünüyor Ankara. > Var gez dağda, kayalıkta, kırda > Düş bir çukura, öl, kakırda. Tunç kafiye örneği (Yusuf Ziya Ortaç, “Evim”). > Fikrim bir hulyaya bazı dalar da > Düşünür, derim ki: “Bu odalarda > Kim bilir kaç kişi oturmuş yatmış.” Tunç kafiye, ses benzerliğinin üçten fazla olması durumunda kelimelerin birinin genellikle diğerini içine almasıyla oluşan bir zengin kafiye türüdür.

Yahya Kemal Beyatlı'nın "Sessiz Gemi" şiirinde zengin ve tam kafiyeler bulunmaktadır. Bazı kafiye örnekleri: "Artık demir alma günü gelmişse zaman dan, / -dan ; redif -man ; zengin kafiye." "Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır y-ol; / -ol ; tam kafiye." "Rıhtımda kalanlar bu seyâhatten el-em-li, / -li ; redif -em; tam kafiye." "Biçare gönüller! Ne giden son gemi-dir bu! / -dir bu ; redif -emi ; zengin kafiye." "Hicranlı hayatın ne de son mâtemi-dir bu! / -dir bu ; redif -emi ; zengin kafiye." Şiirde ayrıca aa, bb, cc, dd, ee, ff şeklinde bir kafiye düzeni bulunmaktadır.

Seci, düzyazıda cümlelerin veya cümle parçalarının sonunu, kulakta aynı sesi bırakan sözcüklerle kafiyelendirip süsleme sanatına verilen isimdir. Hadise kelimesi ile doğrudan bir bağlantısı yoktur.

Tunç kafiye bulmak için şu adımlar izlenir: 1. Redifleri ayırma: Kafiye ve redifi bulmak için dize sonlarına bakılır. 2. Aynı anlam ve görevdeki ek ve kelimeleri ayırma: Redifler ayrıldıktan sonra, aynı anlam ve görevde olmayan sesler kafiye olarak alınır. 3. Ses benzerliğini inceleme: Kafiyeyi oluşturan sözcüklerden birinin, diğer sözcüğün içerisinde tam olarak yer alıp almadığına bakılır. Örnek: "Çık" sözcüğü, "açık" sözcüğünün içinde yer aldığı için "Sabahleyin gökyüzü parlak, ufuk açıktı / Güneşli bir havada yaylımız yola çıktı" dizelerinde tunç kafiye oluşturur. "Dalar da" ve "odalarda" sözcükleri, "Düşünür, derim ki: 'Bu odalarda / Kim bilir kaç kişi oturmuş yatmış'" beyitinde tunç uyak oluşturur.

Evet, "yel" ve "sel" kelimelerindeki "-el" sesleri yarım kafiye oluşturur. Yarım kafiye, mısra sonlarındaki tek ses benzerliğine dayanan bir kafiye türüdür.

"Halim" kelimesinin uyak olarak ne anlattığına dair bilgi bulunamadı. Ancak, uyak (kafiye) hakkında genel bilgi verilebilir. Uyak, mısra sonlarında, yazılışları aynı olduğu halde görevleri ya da anlamları farklı bulunan ses benzerlikleridir. Türk halk şiirinde iki tip uyak anlayışı söz konusudur: 1. Kâfiye-uyak: İlk dörtlüğün 1. ve 3. mısralarıyla diğer dörtlüklerin ilk üç mısralarındaki ses benzerlikleridir. 2. Ayak: Şiirin şekillenmesinde belirleyicilik özelliği olan, şiirde ahengi sağlayan ve dörtlükler arasında bir ilgi kurup anlam bütünlüğü oluşturan ses benzerliğidir.