Cümle

Cümlenin ögelerini bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Yüklemi belirleme: Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce ya da yargıyı içeren temel öğe yüklemdir. 2. Özneyi bulma: Yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu yapan veya cümledeki olanı karşılayan ögedir. 3. Nesneyi tespit etme: Öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir. 4. Tümleçleri belirleme: Cümlenin yardımcı ögelerini oluşturan tümleçler; nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümlecidir. Cümle çeşitlerini bulmak için ise şu ayrımlar yapılabilir: Anlamına göre cümleler: Olumlu, olumsuz, soru, ünlem, emir, gereklilik, istek, dilek, şart. Yükleminin türüne göre cümleler: Fiil (eylem) cümlesi ve isim (ad) cümlesi. Yapısına göre cümleler: Basit, birleşik, bağlı, sıralı. Cümlenin ögeleri ve çeşitleri hakkında daha detaylı bilgi için dilbilgisi.net, ogmmateryal.eba.gov.tr ve tr.wikipedia.org gibi kaynaklar incelenebilir.

Hayır, belirtisiz nesne ile sözde özne aynı şey değildir. Belirtisiz nesne, yükleme yöneltilen "ne" sorusuna cevap veren, belirtme durum eki almamış nesnedir. Sözde özne ise, edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Özne ve nesneyi karıştırmamak için önce yüklemi, sonra özneyi, daha sonra da nesneyi bulmak gerekir.

Cümlede heyecan, heyecan cümlesi kullanılarak anlatılabilir. Örnekler: "Uzun yıllar yaşadığı şehri tekrar görebilmek için can atıyordu." "Takımımız hücum ettikçe yerimizde duramıyoruz." "Bu tekliften sonra ne diyeceğimi bilemedim." "Hala kazandığıma inanamıyorum, heyecanı yatışmıyor." "Elimde değil, sen o tehlikeli yere çıktığın zaman çok heyecanlanıyorum." Ayrıca, dilin heyecana bağlı işlevinde de heyecan anlatılabilir. Örnekler: "Ben bu davranışınızı etik bulmuyorum, siz yanlış davranıyorsunuz!" "Ah, ne güzeldi o Direklerarası’ndaki ramazan ve donanma geceleri!" "Eyvah, ne yer ne yâr kaldı!"

Bir cümle en az 1 kelimeden oluşabilir. Örneğin, "Okudum", "Bitti", "Önemsizdir" gibi cümleler tek kelimeden oluşmaktadır. Cümlenin en fazla kaç kelime içerebileceği ise sınırlandırılmamıştır; uzun cümleler karmaşık fikirleri ifade etmek için kullanılabilir.

Cümlenin ögeleri ve cümle çeşitleri, genellikle Türkçe dil bilgisi kazanımları arasında yer alır. Cümlenin ögeleri arasında özne, yüklem, nesne ve tümleçler bulunur. Anlamına göre cümle çeşitleri: olumlu, olumsuz, soru, ünlem, emir, gereklilik, istek, dilek, şart. Yapısına göre cümle çeşitleri: basit, birleşik, bağlı, sıralı. Yükleminin türüne göre cümle çeşitleri: fiil (eylem) cümlesi, isim (ad) cümlesi. Ögelerinin dizilişine göre cümle çeşitleri: kurallı (düz), devrik, eksiltili.

Tek başına cümle oluşturan kelimeler, anlamlı olan ünlemlerdir. Ünlemler, pişmanlık, üzüntü, öfke, kıskançlık, mutluluk ve şaşkınlık gibi duyguları ifade eden sözcük ya da söz öbekleridir. Örnekler: Eyvah! Ah! Off! Hah! Hey! Hay aksi!

Edatlar cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında daralma, bozulma veya eksiklik olur. Edatların cümleden çıkarılması, cümlenin anlamını pekiştiren ve tamamlayan öğelerin kaybedilmesine yol açar. Örnekler: "Güneş gibi başı göklere erdi" cümlesindeki "gibi" edatı çıkarıldığında "Güneş başı göklere erdi" cümlesi oluşur. "Senin için geldim" cümlesindeki "için" edatı çıkarıldığında cümlenin anlamı bozulur. "Kardeşi gibi davranıyor" cümlesindeki "gibi" edatı çıkarıldığında cümlenin anlamı eksik kalır.

Bağlaçla bağlanan cümle, bağlaçlar ile birbirine bağlanmış birden fazla cümleden oluşan cümle grubudur. Bağlaçla bağlanan cümlelerin özellikleri: Birden fazla yargı içerir. Bağlaç kullanılır. Anlam bütünlüğü sağlar. Farklı ilişkiler kurar. Bağlaçla bağlanan cümlelerde kullanılan bazı bağlaçlar: ve, ile; ama, fakat, lakin; çünkü, zira; ya da, veya; oysa, halbuki. Örnekler: "O kadar emek verdim ama sınavı bir türlü geçemedim." "Hem yarı zamanlı çalışıyorum hem üniversitede okuyorum." "Ne ailesine haber vermiş ne de arkadaşlarıyla görüşmüş." "Ya sinemaya gideriz ya da evde film izleriz." "Bu konuyu şimdi konuşuruz veya daha sonra detaylı bir şekilde ele alırız."

Dünyanın en kısa cümlesi olarak "Sabah geldik" örneği verilebilir. Dünyanın en uzun cümlesi ise Victor Hugo'nun "Les Miserables" eserindeki bir cümle olup, 823 kelimeden oluşmaktadır. En kısa ve en uzun cümlelerin hangi dilde olduğuna dair bilgi bulunamamıştır. Bazı dillerde en uzun ve en kısa kelimeler şu şekildedir: Türkçe: En uzun kelime: "muvaffakiyetsizleştiricileştiriveremeyebileceklerimizdenmişsinizcesine" (70 harf). En kısa kelime: "a" (1 harf). İngilizce: En uzun kelime: "pneumonoultramicroscilicovolcanoconiosis" (28 harf). En kısa kelime: "I" (1 harf). Almanca: En uzun kelime: "Donaudampfschifffahrtsgesellschaftskapitän" (42 harf).

"Sözün çoğalması" ifadesi, genellikle bir kelimenin veya ifadenin farklı anlamlar kazanması anlamına gelir. Bu durum, kelimenin gerçek, yan, mecaz veya terim anlamlar kazanması şeklinde olabilir. Örneğin, "kanat" kelimesi farklı cümlelerde şu anlamlarda kullanılabilir: Kuşlarda ve böceklerde uçmayı sağlayan organ. Bir uçağın hava-da durmasını sağlayan taşıyıcı yüzey. Bir kişinin, bir başkasının koruması altında yaşamını sürdürmesi. Ayrıca, "çoğalmak" kelimesi de azken çok olmak, artmak, fazlalaşmak anlamlarına gelir. "Sözün çoğalması" ifadesinin tam anlamı, bağlamına göre değişebilir.

Sözcük ve cümle aynı şey değildir. Sözcük, tek başına anlamlı, bir ya da birbirine bağlı birden fazla biçimbirimden oluşan, ses değeri taşıyan dil birimidir. Cümle ise bir veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek anlam taşıyan bir yapı oluşturmasıdır. Örneğin, "ev", "masa", "kitap" gibi kelimeler kendi başlarına anlamlıdır ve sözcük olarak adlandırılır.

İçinde "piko" geçen cümlelere bazı örnekler: "Örtüleri pikoya vermek için çarşıya gitti." "Nano, piko, Leonid'in virüsü onu taşıyacak." "Finans firmaları internet erişim noktalarını yan yana yerleştirmeyi sever böylece anlaşmalarını birkaç piko saniye hızlı halledebiliyorlar." "Piko hidrodan güç üretilmesine karşılık olarak, piko fotovoltaik sistemler küçük kırsal topluluklarda kullanıma uygundur." "Birçok aletin veriminin gözle görülür bir biçimde arttırılmasından beri, LED lambaların özellikle kullanımından ve geri şarj edilebilir bataryaların verimlerinden, piko güneş panelleri maddi açıdan elverişli bir alternatif haline gelmiştir, özellikle gelişen dünyada bu sıklıkla görülmektedir."

Bir fiilin hem etken, hem edilgen, hem de dönüşlü olarak kullanıldığı bir cümle örneği bulunamadı. Ancak, bu fiil türlerinin örnek cümleleri şu şekildedir: Etken Fiil: "Ahmet Bey, toplantıya gitti". Edilgen Fiil: "Toplantıda çok ağır şeyler konuşuldu". Dönüşlü Fiil: "Kız düğün için epey süslendi". Öznesine göre fiil çatıları hakkında daha fazla bilgi için aşağıdaki kaynaklar kullanılabilir: yeninesilturkce.com; prfakademi.com; gysakademi.com.

Işık kelimesiyle kurulan terim anlamlı cümlelere bazı örnekler: "Güneş ışığı, elektromanyetik spektrumun bir parçasıdır". "Fotoğraf makinesinin diyaframı, içeri giren ışık miktarını ayarlar". "Işığın hızı, en büyük hızdır". "Prizma: Çocuk, prizmanın içine ışık tuttuğunda renklerin nasıl ayrıştığını heyecanla izledi". "Güneşin yaydığı ışık birçok kırılmadan sonra bize ulaşır".

Anlatım olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta (…) konur. Üç nokta, cümlenin tam anlamıyla bitmediğini, bir boşluk ya da eksiklik olduğunu ifade eder. Örnek: > Ne çare ki gözlerinden akan yaşlar onu ele veriyordu, içindeki acıyı herkes anlıyordu da bu yanı... (Tarık Buğra).

Cümlenin zıt anlamlısı yoktur. Zıt anlamlı kelimeler, genellikle sıfat ve fiil türlerinde, anlam açısından birbirinin tersini ifade eden kelimelerdir. Cümleler ise bir dizi kelime ve ifadeden oluşur ve bu nedenle zıt anlamlı bir karşılığı olmaz. Örnekler: - Uzun kelimesinin zıt anlamlısı kısadır. - Gel kelimesinin zıt anlamlısı gitmektir. Ancak, bir cümlenin içindeki kelimelerin zıt anlamlı olup olmadığını belirlemek mümkündür. Örneğin, "aşağı" kelimesinin zıt anlamlısı "yukarı"dır.

Paragraf, herhangi bir yazının bir satır başından öteki satır başına kadar olan bölümüdür. Cümle, bir düşünceyi, bir duyguyu, bir isteği veya bir olayı ifade eden kelime grubudur. Her paragraf, giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur.

Cümlede çatı, yüklemin özneye ve nesneye göre gösterdiği durumu ifade eder. Çatı özelliği, yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerde aranır; yüklemi isim veya isim soylu olan cümlelerde aranmaz. Öznesine göre çatı, iki ana kategoriye ayrılır: 1. Etken çatı: Yüklemde belirtilen işi gerçekleştiren öznenin belli olduğu cümlelerdir. 2. Edilgen çatı: Yüklemde belirtilen işi gerçekleştiren öznenin belli olmadığı, yapılan işten etkilenen öznenin belli olduğu cümlelerdir. Ayrıca, nesnesine göre geçişli ve geçişsiz yüklemler gibi farklı çatı türleri de bulunmaktadır.

Tümce, dilbilgisinde cümle anlamına gelir. Kendi içinde anlam ve yargı bütünlüğü bulunan sözcük veya sözcük dizisi olarak da tanımlanabilir.

"Cümlede" kelimesi, cümlede anlam kavramına işaret ediyor olabilir. Cümlede anlam, bir cümlenin içerdiği yargı, anlatım biçimi veya ilişki türünü ifade eder. Bazı cümle anlamı türleri: Öznel anlatım: Kişisel görüşleri içeren cümleler. Nesnel anlatım: Kanıtlanabilir ve kişiden kişiye değişmeyen yargıları içeren cümleler. Doğrudan anlatım: Bir kişinin sözlerinin değiştirilmeden aktarılması. Dolaylı anlatım: Bir sözün, kişinin kendi sözcükleriyle ve bazı değişiklikler yapılarak aktarılması. Neden-sonuç ilişkisi: Bir sonucun bir nedene bağlı olduğu cümleler. Amaç-sonuç ilişkisi: Bir eylemin hangi amaçla yapıldığını belirten cümleler.