Ziya Paşa'nın "Şiir ve İnşâ" makalesi, Tanzimat edebiyatı döneminde dil ve edebiyat üzerine yazılmış bir eleştiri yazısıdır. Makalede ele alınan başlıca konular şunlardır: 1. Divan Edebiyatı Eleştirisi: Ziya Paşa, Divan şiir ve nesrinin Doğu eksenli özentilik olduğunu, Arap ve Fars temelli olmasından ötürü yerel ve ulusal olmadığını belirtir. 2. Halk Edebiyatının Önemi: Türklerin doğal şiirlerinin halk şairleri tarafından yazılan eserler olduğunu, nesrin ise Mütercim Âsım ve Muhbir gazetesinin tercih ettiği şive olduğunu savunur. 3. Yeni Edebiyat Anlayışı: Türk toplumunun gelişimi ve ilerlemesi için yeni bir edebiyat anlayışının şart olduğunu, bu edebiyatın sade bir dille yazılması ve toplumsal sorunlara değinmesi gerektiğini vurgular.