Kayaçlar

Yer kabuğunu oluşturan farklı kayaçlara örnek olarak şunlar verilebilir: Magmatik (püskürük) kayaçlar. Tortul (sedimenter) kayaçlar. Başkalaşım (metamorfik) kayaçlar.

Altın, kuvars kayalarda bulunabilir. Altın, genellikle kuvars minerali açısından zengin birincil yataklarda yer alır. Altın, dünya genelinde nehir yatakları, alüvyonlar, volkanik bölgeler, tortul ve magmatik kayaçlar gibi çeşitli doğal oluşumlar içerisinde de bulunabilir.

Kayaç oluşturan mineraller, genellikle magmanın soğuması ve katılaşması süreciyle oluşur. Bu süreç iki şekilde gerçekleşebilir: 1. Plütonik kayaçlar: Magmanın derinlerde yavaş yavaş soğuması sonucu tam kristalli kayaçlar oluşur. 2. Volkanik kayaçlar: Magmanın yeryüzünde veya yüzeye yakın yerlerde hızlı soğuması sonucu yarı kristalli veya kristalsiz kayaçlar meydana gelir. Ayrıca, kimyasal çökelme, kırıntılı birikimler ve organik kalıntılar da minerallerin oluşumunda rol oynar. Minerallerin fiziksel ve kimyasal özellikleri, oluşum koşullarına bağlı olarak değişir ve bu özellikler, kayaçların sınıflandırılmasında önemli bir faktördür.

Sokulma, magmanın taşların çatlaklarına ve tabakaların aralarına sokulması olayıdır. Sokulma başkalaşımına örnek olarak, magmanın sıcaklığı, çıkardığı gaz ve buğuların etkisiyle, içine sokulduğu kayaçların uğradığı başkalaşım olan değme başkalaşımı (contactmetamorphism) verilebilir.

Kimyasal tortulların en önemlisi olarak kabul edilebilecek bir kayaç türü bulunmamaktadır. Ancak, en yaygın kimyasal tortul kayaçlardan bazıları şunlardır: Kireç taşı (kalker); Traverten; Jips (alçı taşı); Kaya tuzu; Dolomit.

Kayaçlar, yer şekillerinin oluşumunda ve gelişiminde önemli bir rol oynar. Bazı etkiler: Dağ oluşumu: Magmatik ve metamorfik kayaçlar, dağ sıralarının temelini oluşturur. Vadi ve ova şekilleri: Sedimanter kayaçlar, suyun etkisiyle kolayca aşındırılabilir ve derin vadiler ya da geniş ovalar meydana gelebilir. Karstik arazi şekilleri: Kireç taşı gibi kayaçlar, suyun etkisiyle erir ve dolin, uval, polye gibi karstik şekillerin oluşmasına yol açar. Erozyon ve aşındırma: Kayaçların dayanıklılığı, erozyon ve aşındırma süreçlerini belirler. Volkanik etkinlikler: Bazalt ve andezit gibi magmatik kayaçlar, lav akıntıları ve volkanik patlamalar sonucu lav platosu veya krater gibi şekillerin oluşmasına neden olur.

Şist kayaçları, genellikle tektonik hareketlerin ve aşınımın etkisi ile yüzeye çıkan, yerin derinlerine gömülmüş tortul tabakaların yüksek sıcaklık ve basınç altında bölgesel metamorfizma geçirdiği yerlerde bulunur. Bazı örnekler: Evciler köyü, Menderes Masifi'nin örtü şistlerine ait metamorfik kayaçlar gözlemlenir. Ege Bölgesi, Menderes metamorfiklerinde şist kayaçları bol miktarda bulunur. Şistler, inşaat, boya ve elektrik sanayii gibi çeşitli sektörlerde kullanılır.

Granitin hammaddesi, magma veya lavın ağır baskılar altında soğuduğu ve katılaştığı milyonlarca yıl boyunca Dünya kabuğunun altında oluşan çeşitli minerallerdir. Granitin başlıca bileşenleri: Kuvars; Feldspat (ortoklas ve plajioklas); Mika; Amfibol ve piroksen gibi koyu renkli mineraller. Ayrıca, granit içinde turmalin, apatit, zirkon, grena ve manyetit gibi mineraller de bulunabilir.

Kayaçlara farklı özellikler kazandıran madde minerallerdir. Minerallerin kayaçlara kazandırdığı bazı özellikler şunlardır: Kimyasal bileşim. Mineral yoğunluğu. Renk ve görünüm. Sertlik ve dayanıklılık. Kristal yapı.

Kayaçların parçalanması için kullanılan bazı yöntemler: Doğal etkenler: Yağmur, rüzgar ve buz: Su donduğunda genişler ve bu genişleme kuvveti, kaya içindeki çatlakları büyüterek kayaların parçalanmasına neden olur. Bitki kökleri: Bitki kökleri kayalardaki çatlaklara kök salarak büyür ve bu çatlakları genişletir. Aşındırma (erozyon): Rüzgar, su ve buzullar, kayaların yüzeylerini aşındırarak küçük parçalar halinde kopmasına neden olur. İnsan müdahalesiyle: Patlayıcılar: İnşaat ve madencilik sektörlerinde kaya kütlelerini parçalamak için kullanılır. Makine ve aletler: Kırıcılar, keskiler ve çekiçler gibi aletlerle kayaçlar parçalanabilir. Kaya sondajı ve patlatma yöntemi: Sondaj makineleri ile açılan deliklere patlayıcı madde yerleştirilip patlatılarak kaya tabakaları parçalanır. Hidrolik çekiçler: Beton, kaya ve diğer sert materyalleri parçalamak için kullanılır.

Şist, başkalaşım (metamorfik) kayaç grubuna girer.

Ultrabazik kayaçlar, bünyesinde %45'ten daha az SiO₂ bulunduran magmatik ve meta-magmatik kayaçlardır. Bazı ultrabazik kayaç türleri: Magmatik-derinlik tipi: Dünit, piroksenit, gabro ve noritler. Volkanik: Komatit ve pikritik bazaltlar. Metamorfik: Serpentinitler ve talk-karbonatlar. Ultrabazik kayaçlar, genellikle fay zonlarında bulunur.

Tektonizma, yer kabuğundaki yapı unsurlarının çökme dönemlerindeki yapısal hareketlerinden oluşur. Tektonizmanın oluştuğu kayaçlar arasında sima (okyanusal kabuk) ve sial (kıtasal kabuk) bulunur. Sima, yapısında silisyum ve magnezyum bulunan, bazalt adı verilen koyu renkli magmatik kayaçtan oluşur. Sial, katı olup karalar altında kalın ve süreklidir, okyanuslar altında ise incedir.

10. sınıf coğrafya ders kitabı tutku yayınları sayfa 46'da aşağıdaki içerikler bulunmaktadır: Hazırlık çalışması cevapları. Günlük hayatta kayaların kullanım alanları.

Yer kabuğunda en çok bulunan madde oksijendir. Yer kabuğundaki maddelerin kütlece yüzdeleri şu şekildedir: oksijen (%46,6); silikon (%27,7); alüminyum (%8,13); demir (%5,0); kalsiyum (%3,6); sodyum (%2,8); potasyum (%2,59); magnezyum (%2,09); titanyum (%0,44); hidrojen (%0,14).

Kehribar, genellikle deniz kıyılarında, nehir yataklarında ve tortul kayaçlar arasında bulunur. En çok bulunduğu kayaçlar: Tortular ve killer. Linyit tabakaları veya kahverengi kömür. Kehribar, dünya genelinde Baltık Denizi çevresi, Dominik Cumhuriyeti, Doğu Avrupa, ABD'nin bazı kıyı bölgeleri ve Asya'nın bazı ülkelerinde çıkarılmaktadır.

Kaya yüzeyindeki oyuklara "tafoni" denir. Tafoni, kayalarda meydana gelen ve tamamen doğal yollarla oluşan küçük oyuklara verilen isimdir. Ayrıca, kaya yüzeyindeki oyuklar, tarihsel ve kültürel anlamlar taşıyabilir. Kaya yüzeyindeki oyukların bilimsel açıklaması ise erozyon, suyun etkisi, kayaçların yapısı ve çevresel koşullarla ilişkilidir.

Kalker (kireçtaşı) ve mermer aynı değildir, ancak mermer, kalker ve dolomitik kalkerlerin ısı ve basınç altında metamorfizmaya uğrayarak tekrar kristalleşmesi sonucu oluşur. Mermer, bileşiminin büyük oranı kalsiyum karbonat olan ve daha düşük oranda magnezyum karbonat içeren bir taştır.

En iyi kalker taşı olarak değerlendirilebilecek bir tür bulunmamaktadır, çünkü kalker taşının kalitesi ve değeri, kullanım amacına ve jeolojik koşullara bağlı olarak değişebilir. Bazı kalker taşı türleri: Traverten: Şelalelerin olduğu ve sıcak veya soğuk kaynakların bulunduğu yerlerde, akıntılar boyunca oluşan şeritli, kompakt bir kalker çeşididir. Bira taşı: Güney İngiltere'deki Orta Çağ binalarında kullanılan bir kalker türüdür. Indiana kireç taşı: ABD'nin Indiana eyaletinde, özellikle Bloomington bölgesinde bulunan yüksek kaliteli bir kalker türüdür. Kalker, kolay işlenebilirliği, kimyasal özellikleri ve dayanıklılığı nedeniyle inşaat, sanat, tarım ve sanayi gibi birçok alanda kullanılır.

Kayaçların ufalanma ve parçalanma sonucu dönüştüğü kayaçlar, tortul kayaçlar ve toprak olarak adlandırılır. Tortul kayaçlar, dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların kum gibi küçük parçalar halinde veya suda çözünmüş halde taşınan maddelerin birikip sertleşmesiyle oluşur. Toprak ise, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışması ve ufalanması ile oluşmuş; içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan yeryüzü örtüsüdür.