HeceÖlçüsü

Koşmanın Özellikleri: Nazım Biçimi: Âşık edebiyatı nazım biçimidir. Hece Ölçüsü: Genellikle 11’li hece ölçüsüyle yazılır, ancak 7’li ve 8’li hece ölçüsüyle yazılmış koşmalar da vardır. Nazım Birimi: Dörtlüklerle söylenir, dörtlük sayısı 3 ile 6 arasında değişir. Kafiye Düzeni: Kafiye örgüsü genellikle abab, cccb, dddb şeklindedir. Dil ve Anlatım: Sade bir dil kullanılır, anlatım yalın ve içtendir. Temalar: Aşk, sevgi, doğa, yiğitlik, özlem, gurbet, ayrılık gibi temalar işlenir. Son Dörtlük: Ozan, koşmanın son dörtlüğünde mahlasını ya da “tapşırma”sını söyler. Koşmanın Çeşitleri: Ezgilerine Göre: Ankara koşması, Acem koşması, Kerem, Kesik Kerem, Gevherî, Sümmâni koşması gibi. Yapılarına Göre: Düz Koşma: En sık kullanılan türdür. Yedekli Koşma: Koşma-mani ve yedekli 5’li koşma olarak iki türü vardır. Musammat Koşma: İç kafiyeli koşmalardır. Ayaklı Koşma: İlk bendin dize sonlarına, diğer bendlerin ise sadece son dizelerine ziyade eklenerek oluşturulur. Zincirleme Koşma: Bendlerinin dördüncü dizesinin kafiyesi bir sonraki bendin ilk dizesinin başında tekrarlanır. Zincirleme Ayaklı Koşma: Zincirleme tipindeki koşmalara ziyade eklenmesiyle meydana gelir. Koşma Şarkı: Dördüncü mısraları her mısranın sonunda nakarat olarak tekrarlanır.

Necip Fazıl Kısakürek'in "Kaldırımlar" şiiri 7+7=14'lü hece ölçüsüyle yazılmıştır.

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın "Ne İçindeyim Zamanın" şiirinin ölçüsü 8'li hece ölçüsüdür. Şiir, dört kıtadan oluşmakta olup her kıta dört dizeden meydana gelmektedir.

Beş Hececilerin ortak özellikleri şunlardır: Milli Edebiyat akımından etkilenme. Hece ölçüsünü kullanma. Sade ve özentisiz Türkçe. Nesir cümlesini şiire aktarma. Yeni nazım biçimleri deneme. Memleket sevgisi, yurt güzellikleri, kahramanlık ve yiğitlik gibi temaları işleme. Gerçekçi anlayışa sahip olma, ancak zaman zaman romantizme kayma. Şiirde ahenk için redif ve kafiye kullanma. Halk şiirinin nazım türlerini kullanma. Serbest ölçüde de şiir yazma denemesi.

Kutadgu Bilig, aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Ancak, bazı araştırmacılar eserin bir kısmının hece ölçüsüyle de yazıldığını düşünmektedir.

Beş Hececiler şiirinin en belirgin özellikleri şunlardır: Sade Türkçe kullanımı. Hece ölçüsü kullanımı. Konu çeşitliliği. Nazım biçimi çeşitliliği. Nesir etkisi. Serbest müstezat denemesi. Mısra kümelerinde esneklik.

Hece ölçüsünün en güzel örneği olarak aşağıdaki şiirler verilebilir: 7'li Hece Ölçüsü: "Giderim / yolum yaya / Cemâlin / benzer aya / Eridim / hayal oldum / Günleri / saya saya". 8'li Hece Ölçüsü: "Gel dilberim / kan eyleme / Seni kandan / sakınırım / Doğan aydan / esen yelden / Seni gülden / sakınırım" (Âşık Ömer). 11'li Hece Ölçüsü: "İptida Bağdad’a / sefer olanda / Atladı hendeği / geçti Genç Osman / Vuruldu sancaktar / kaptı sancağı / İletti, bedene / dikti Genç Osman" (Kayıkçı Kul Mustafa). 14'lü Hece Ölçüsü: "Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken / Söylenmemiş bir masal / gibi Anadolu'muz / Arkadaş, biz bu yolda / türküler tuttururken / Sana uğurlar olsun / ayrılıyor yolumuz" (Faruk Nafiz Çamlıbel). Hece ölçüsünün en güzel örneği olarak verilebilecek başka şiirler de bulunabilir.

11'li hece ölçüsüyle yazılmış koşma örneklerinden bazıları şunlardır: Dadaloğlu'nun koşması. Karacaoğlan'ın koşması. Aşık Veysel'in koşması. 11'li hece ölçüsüyle yazılmış koşmalara örnek olarak verilebilecek daha fazla koşma için aşağıdaki kaynaklar incelenebilir: tr.wikipedia.org; turkedebiyati.org; edebiyatfakultesi.com; sabah.com.tr; edebiyatvesanatakademisi.com.

Türküler, uşşak, hicaz, bayati, bayatı araban, muhayyer, tahir, gerdaniye, karcığar, nadiren muhayyer kürdî, Rumeli türkülerinde eve, nikriz, mahûr, zâvil gibi çeşitli makamlarda söylenir. Ayrıca, türküler belirli bir melodik yapıya sahip değildir; bestelerinde özentisiz bir samimiyet dikkat çeker ve makamın seyir özelliklerine uygunluk gösterebilir veya göstermeyebilir.

4+4'lük şiir, 8'li hece ölçüsü ile yazılmıştır. Hece ölçüsünde, bir şiirdeki tüm dizelerin hece sayısının eşit olması esastır.

Cumhuriyet Dönemi'nde sade bir dille ve hece ölçüsü ile şiir yazan şairler, Beş Hececiler olarak bilinen gruptur. Beş Hececiler grubunu oluşturan şairler şunlardır: Faruk Nafiz Çamlıbel; Enis Behiç Koryürek; Halit Fahri Ozansoy; Yusuf Ziya Ortaç; Orhan Seyfi Orhon. Bu şairler, şiirlerinde memleket sevgisi, yurdun güzellikleri, kahramanlık ve yiğitlik gibi konuları işlemişlerdir.

Faruk Nafiz Çamlıbel'in "Sanat" şiiri, 7 + 7 = 14'lü hece ölçüsü ile yazılmıştır.

Cahit Sıtkı Tarancı'nın "Otuz Beş Yaş" şiiri, 11'li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiir, yedi beşlikten oluşmuştur ve her beşlikte 1., 3. ve 5. dizeler kendi aralarında, 2. ve 4. dizeler de kendi aralarında uyak oluşturur. Kafiye şeması ise abab sarmal uyak örgüsüne sahiptir.

Yahya Kemal Beyatlı'nın "Siste Söyleniş" şiiri 8'li hece ölçüsü ile yazılmıştır. Ayrıca, şiirde bazı dizelerde 7'li hece ölçüsü de görülmektedir.

11'li hece ölçüsü, genellikle koşma nazım biçiminde kullanılır. Ayrıca, 11'li hece ölçüsüyle yazılan şiir türleri arasında destan ve semai de bulunur. 11'li hece ölçüsü, Türk halk şiirinde yaygın olarak tercih edilir.

Alp Er Tunga Sagusu, 7'li hece ölçüsünün 4 + 3 duraklarıyla yazılmıştır. Saguların uyak düzeni genellikle aaab, cccb şeklindedir.

Millet ve vatan temalı şiirler genellikle hece ölçüsü ile yazılmıştır. Bu dönemde yazılan şiirlerde kullanılan bazı hece ölçüleri: 11'li hece düzeni; 14'lü hece düzeni. Ayrıca, bazı şiirlerde aruz ölçüsünün millîleştirilmiş biçimleri de kullanılmıştır.

5'li hece ölçüsünü kimin bulduğu hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, 5 Hececiler olarak bilinen şairler grubu, Türk edebiyatında hece ölçüsünü benimseyen ve bu ölçüyü modern bir şekilde kullanan şairlerden oluşur. 5 Hececiler'in önde gelen temsilcileri: Orhan Seyfi Orhon; Enis Behiç Koryürek; Halit Fahri Ozansoy; Yusuf Ziya Ortaç; Faruk Nafiz Çamlıbel.

Hece ölçüsünde durak, hece ölçüsüne uyum sağlayan bir ses kesimi olup, ses ahengini artırmak amacıyla dizeler okunurken belli yerlerde verilen nefes payıdır. Duraklarda kelimelerden ortalarından bölünemez, iyi bir durakta kelime mutlaka bitmiş olmalıdır. Hece ölçüsünde ikili, üçlü, dörtlü, beşli, altılı duraklar kullanılmıştır. Bazı durak örnekleri: 3+4 duraklı 7'li hece ölçüsü: "Giderim / yolum yaya". 4+4 duraklı 8'li hece ölçüsü: "Gel dilberim / kan eyleme". 6+5 duraklı 11'li hece ölçüsü: "İptida Bağdat'a / sefer olanda". 7+7 duraklı 14'lü hece ölçüsü: "Başka sanat bilmeyiz / karşımızda dururken". Bir şiirde bütün dizelerin durakları aynı olabileceği gibi, belli dizelerde farklı duraklar da kullanılabilir.

Varsağı, 8'li hece ölçüsü ile söylenir. Ancak, 11'li hece ölçüsüyle söylenen varsağılar da vardır.