AkılYürütme

Mantıkta bazı akıl yürütme hataları: Paralojizm (safsata). İnanç önyargısı. Dairesel akıl yürütme (petitio principii). Yanlış ikilem. İspatlama mecburiyeti safsatası.

Dedüksiyon (tümdengelim) ve indüksiyon (tümevarım) arasındaki temel farklar şunlardır: Yön: Dedüksiyon genelden özele, indüksiyon ise özelden genele gider. Kesinlik: Dedüksiyon kesin sonuçlar üretir, indüksiyon ise olasılıklarla ilgilenir. Kullanım Alanı: Dedüksiyon matematik, mantık ve hukuk gibi alanlarda; indüksiyon ise bilimsel keşifler ve günlük genellemelerde kullanılır. Örnekler: Dedüksiyon: "Tüm insanlar ölümlüdür. Sokrates bir insandır. O halde, Sokrates ölümlüdür". İndüksiyon: "Birçok karga siyah. O hâlde bütün kargalar siyah olabilir".

Felsefe'de safsatanın amacı, karşı tarafı ikna etmek veya dikkat çekmek için akıl yürütme sürecinde yanlışlıklar yapmaktır. Safsatalar, ilk bakışta geçerli ve ikna edici gibi görülebilen, ancak yakından bakıldığında sahte argümanlar olduğu anlaşılan yanlış çıkarımlardır. Safsatalar iki temel gruba ayrılır: 1. Biçimsel (formal) safsatalar: Cümlelerin mantıksal yapısındaki hatalardan kaynaklanır. 2. Biçimsel olmayan (informal) safsatalar: Gündelik hayatta sıklıkla karşılaşılan, anlam ve içeriğe bağlı hata türleridir.

Evet, dedüksiyon ve tümdengelim aynı şeyi ifade eder. Tümdengelim (dedüksiyon), öncül bilgilerden yeni sonuçlar çıkarma işlemidir. Tümdengelim örnekleri: "Bütün çiçekler bitkidir." "Bütün güller çiçektir." "O hâlde bütün güller de bitkidir." "Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır." "Öyleyse Sokrates ölümlüdür." Ancak, "tümdengelim" terimi, "dedüksiyon" terimini tam olarak karşılamaz.

Evet, akıl yürütme ve uslamlama aynı anlama gelir. Akıl yürütme veya uslamlama, bilinen önermelerden bilinmeyen önermeleri çıkarmayı, başka bir deyişle belirli önermelerden mantıksal ilerlemelerle sonuç çıkarmayı ifade eder.

Mantık safsataları, akıl yürütmedeki hatalar nedeniyle ortaya çıkan geçersiz argümanlardır. İki ana gruba ayrılırlar: 1. Biçimsel (formel) safsatalar: Cümlelerin mantıksal yapısındaki hatalardan kaynaklanır ve temel mantık kurallarıyla fark edilebilir. Örnekler: Dağıtılmamış orta terimden kaynaklanan safsatalar. Dağıtılmış terimden, dağıtılmamış terime geçişten kaynaklanan safsatalar. 2. Biçimsel olmayan (informel) safsatalar: Gündelik hayatta sıklıkla karşılaşılan, anlam ve içeriğe bağlı olarak sınıflandırılan safsatalardır. Örnekler: Ad hominem safsatası. Saman adam safsatası. Acındırma safsatası.

Mantığın temel amacı, doğru düşünmeyi sağlamak, geçerli akıl yürütmeler yapmak, çelişkiden kaçınmak ve yanlış sonuçlardan korunmaktır. Mantık, bilginin doğruluğunu doğrudan test etmez; düşünmenin biçimsel doğruluğunu garanti altına alır. Mantığın diğer temel amaçları arasında şunlar da yer alır: düşüncede tutarlılık sağlamak; hatalı akıl yürütmeleri engellemek; bilgi üretimini disipline etmek; tartışmalarda zemin sağlamak; kavram ve önermeleri doğru ilişkilendirmek.

Doğru akıl yürütme, bilinen hükümlerden yeni bir hüküm çıkarma işlemidir ve bu süreçte elde edilen sonuç kesin olabilir. Yanlış akıl yürütme ise yanlış sonuçlar çıkarılmasına yol açar ve bu durum, yanlış duygular, eylemler ve davranışlara neden olabilir. Bazı yanlış akıl yürütme türleri: Döngüsel akıl yürütme: Sonucu kanıtlamak için aynı sonucu tekrar etme. Yüklü soru: İkinci bir soruya yanıt olduğunu varsayarak soru sorma. Parçadan bütüne: Bir parçanın doğru olmasının bütünü de doğru kıldığını öne sürme. Ya-ya da: Gerçekte daha fazla seçenek olmasına rağmen sadece iki seçenek sunma. Yanlış dağıtılmışlık: İki önermeden üçüncü bir önerme çıkarma, ancak bu önerme ilk iki önermenin içeriğini kapsamama.

Fallacy, mantık kurallarına aykırı, hatalı bir argüman veya yanlış bir inanç anlamına gelir. Bazı fallacy türleri: Argumentum ad hominem: Kişinin argümanından ziyade kişiliğine saldırmak. Post hoc ergo propter hoc: Bir olayın diğerinden önce meydana geldiği için, ilk olayın ikinci olaya sebep olduğunu varsaymak. Slippery slope: Bir politikayı benimsemenin, başka istenmeyen sonuçlara yol açacağını iddia etmek. Straw man: Kişinin asıl argümanlarını değil, abartılmış veya karikatürize edilmiş versiyonlarını çürütmeye çalışmak. Fallacies, genellikle kasıtlı olarak manipülatif veya aldatıcı bir şekilde, bazen de dikkatsizlik veya bilgi eksikliği nedeniyle ortaya çıkar.

Mantıkta özdeşlik ilkesi, bir şeyin kendisi ile özdeş olduğunu belirtir. Özdeşlik ilkesinin bazı ifadeleri: Bir şey ne ise odur. Her var olan kendisiyle özdeştir. Bir önerme doğru ise doğrudur. Akıl yürütmede kullanılan bir terime verilen anlam, akıl yürütme boyunca aynı anlamı taşır. Bu ilkeye göre bir şey, kendisi dışındaki bir şeyle özdeş olamaz; yalnızca eşit veya benzer olabilir.

Tümdengelim (dedüksiyon), genel bilgiler üzerinden özel sonuçlar çıkarma yöntemidir. Tümevarım (endüksiyon) ise özel bilgiler üzerinden genel sonuçlar çıkarma yöntemidir. Örnekler: Tümdengelim: "Tüm arabalar dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir arabadır; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir". Tümevarım: "Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar".

Felsefede hipotetik ve dedüktif şu anlamlara gelir: Hipotetik. Dedüktif. Hipotetik-dedüktif akıl yürütme, her iki akıl yürütmeyi (indüktif ve dedüktif) içeren ve birbirinden beslenen bir yöntemdir. Bu yöntem, bilimsel araştırma süreçlerinde kullanılır ve şu adımları içerir: 1. Hipotez oluşturma. 2. Hipotez seçimi. 3. Hipotezden tahminler çıkarma. 4. Deneyle tahminleri test etme. Hipotetik-dedüktif akıl yürütme, fen problemlerini çözmek için hipotezler kurmayı ve bu hipotezleri test etmeyi sağlar.

Felsefede öncül, bir argümanın temel bileşenlerinden biri olup, doğruluğu kabul edilen bir önermedir. Öncülün diğer anlamları: Başka bir şeyin gerçekleşmesine neden ya da vesile olan, ilk, iptida; (Mantık biliminde) Sonuca ulaşmak için kullanılan önermelerden her biri; Kaynak, memba, başlangıç, bidayet. Öncüller, felsefi tartışmalarda, günlük hayatta yapılan mantıklı konuşmalarda, bilimsel argümanlarda ve hatta hukuki durumlarda sıklıkla kullanılır.

En güçlü argüman, sağlam ve geçerli olan argümandır. Sağlam argüman, öncülleri doğru olan geçerli bir argümandır. Bir argümanın güçlü sayılabilmesi için ayrıca şu özelliklere sahip olması gerekir: Öncüllerin doğruluğu ve güvenilirliği. Mantıksal geçerlilik. İlgililik. Yeterlilik. Açıklık ve anlaşılırlık.

Aceleyle genelleme, yetersiz veriye dayanarak geniş ve kapsamlı sonuçlar çıkarma hatası olduğu için bir yanılgıdır. Aceleci genellemenin neden bir yanılgı olduğuna dair bazı örnekler: Taraflı örnekleme. Küçük örnek boyutu. Stereotipler. Aceleci genellemelerden kaçınmak için, daha geniş ve çeşitli bir örneklem üzerinden, güvenilir ve tarafsız veriler toplamak gereklidir.

MEB beceri temelli testler, öğrencilerin bilgiyi ezberlemek yerine anlamalarını, analiz etmelerini ve farklı bağlamlarda kullanmalarını sağlar. Bu testler, öğrencilerin aşağıdaki becerilerini geliştirmeye yardımcı olur: Analitik düşünme. Eleştirel düşünme. Problem çözme. Yaratıcılık. Bağımsız öğrenme. İletişim ve kendini ifade etme. Beceri temelli testler, öğrencilerin gerçek hayatta karşılaşacakları durumları nasıl çözeceklerini görmelerini sağlar ve bu sayede onların akademik başarılarının yanı sıra, yaratıcı ve bağımsız düşünebilen bireyler olarak gelişmelerine de katkı sağlar.

Büyükten küçüğe doğru akıl yürütme, "argumentum a maiori ad minus" olarak adlandırılır ve evleviyet (öncelik) kuralının bir türüdür. Bu tür akıl yürütmenin temelinde, "çoğun içinde azında bulunacağı" veya "bütün için doğru olan şeyin parçalar için de doğru olacağı" fikri yatar. Örnek: "İntifa hakkını kazanmak mülkiyetten daha az önemli bir haktır". "Vargı: Öyleyse bir taşınmaza söz konusu kanuni süre ile iyi niyetle zilyet olan kişi onun üzerinde intifa hakkına sahip olur". Hukukta kıyas (örnekleme, benzetme) yöntemi kapsamında değerlendirilen büyükten küçüğe doğru akıl yürütme, kanun koyucunun "yalnızca", "sadece" ve "münhasıran" gibi niceleyicileri kullandığı durumlarda uygulanabilir.

Akıl yürütme özelliği, bilinen bilgilerden yola çıkarak yeni sonuçlara ulaşma ve bilinmeyenleri anlama işlevi görür. Akıl yürütmenin bazı işlevleri: Gerçekleri bulma. Gerçekleri ispatlama. Gerçekleri açıklama. Akıl yürütme, günlük hayatta daha bilinçli kararlar almayı sağlar. Akıl yürütmenin üç temel yöntemi vardır: 1. Tümdengelim (dedüksiyon). 2. Tümevarım (endüksiyon). 3. Abdüktif (analoji) akıl yürütme.

Sayıltılar (varsayımlar) ve varsayımlar arasındaki temel fark, sayıltıların genellikle kanıtlanmadan doğru kabul edilmesi, varsayımların ise test edilmek üzere oluşturulmasıdır. Sayıltılar, bir araştırmanın temelini oluşturan, doğru kabul edilen yargı ve genellemelerdir. Üç tür sayıltı vardır: 1. Değerlere, probleme, kuramlara ilişkin. 2. Kontrol değişkenlerine ilişkin. 3. Araştırma yöntem ve sürecine ilişkin. Varsayımlar ise, deneyle kanıtlanmamış olmakla birlikte kanıtlanabileceği umulan, varmış ve gerçekmiş gibi kabul edilen kuramsal düşünlerdir. Örneğin, "Türkiye'de endüstriyel gelişme ile ilgili bir çalışma yapıldığını düşünelim".

Retorikal akıl yürütme, mantığa dayalı akıl yürütme olan "logos" biçimine aittir.