Tektonik

Litosfer, Dünya'nın en dış tabakasını ifade eden ve hem katı kayaçları hem de toprakları kapsayan yapıdır. Tavşancıl litosfer yapısı ifadesi, spesifik bir terim değildir. Ancak, litosferin genel özellikleri şunlardır: - İki ana bileşen: Krust (kabuk) ve üst manto. - Kalınlık: Okyanus tabanlarında 5-10 kilometre, kıta alanlarında ise 30-50 kilometre kadar değişir. - Yapı: Farklı mineral bileşimleri içerir ve çeşitli kayaçlardan oluşur. - Dinamik yapı: Levha tektoniği olaylarının temelini oluşturur ve fay hatları üzerinde meydana gelen depremlerin nedenlerini anlamamıza yardımcı olur.

Dünyanın oluşumu ve tektoniği üç ana kategoriye ayrılır: 1. Dünyanın İç Yapısı: Dünya, sıcaklık, yoğunluk ve kalınlık bakımından üç katmandan oluşur: çekirdek, manto ve yer kabuğu. 2. Levha Tektoniği: Yerkabuğunu meydana getiren parçaların hareketiyle ilgili çalışmalar, levhaların mantodaki konveksiyonel akımların etkisiyle hareket ettiğini gösterir. 3. Jeolojik Zaman Dilimleri: Dünya'nın oluşumu, jeolojik zaman dilimlerine ayrılır ve bu dönemlerde önemli jeolojik olaylar (örneğin, kıtaların ayrılması) meydana gelmiştir.

Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçleri arasındaki ilişki, kayaçların yapısal özelliklerinin yer şekillerinin türünü ve yapısını belirlemesiyle ilgilidir. Ana noktalar: 1. Kayaç Türleri: - Magmatik kayaçlar sert ve dayanıklıdır, bu nedenle yüksek dağların ve kayalık arazilerin oluşumunda rol oynar. - Tortul kayaçlar daha yumuşak ve aşınmaya karşı hassastır, vadiler, ovalar ve deltalar gibi düz yüzey şekillerinin oluşumunda etkilidir. - Metamorfik kayaçlar hem sert hem de dayanıklıdır, dağ sıralarının ve yüksek platoların oluşumunda önemli rol oynar. 2. Erozyon ve Aşınma: - Sert kayaçlar yavaş aşındığı için yüksek ve belirgin yer şekillerini korurlar. - Kalker gibi bazı tortul kayaçlar asitli su ile daha hızlı erir ve bu da karstik yer şekillerinin oluşmasına yol açar. 3. Tektonik Hareketler: - Kayaçların yapısı ve yer kabuğundaki hareketler, fay hatları, volkanik etkinlikler ve dağların yükselmesi gibi jeolojik olayları tetikler. 4. İklim Etkileri: - İklim, kayaçların aşınma hızını ve şekil değiştirme süreçlerini etkiler, örneğin nemli iklimlerde tortul kayaçlar daha hızlı aşınır.

Tektonizma sonucu oluşan ovalar, Kuzey Anadolu Fay Hattı, Batı Anadolu Fay Hattı ve Doğu Anadolu Fay Hattı üzerinde bulunur.

Tektonik göller dünyada çeşitli bölgelerde bulunur: 1. Afrika Kıtası: Tanganika, Malawi (Nyassa), Çad ve Victoria gölleri tektonik kökenlidir. 2. Asya Kıtası: Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri tektonik göllere örnektir. 3. Amerika Kıtası: ABD'de yer alan Büyük Göller (Superior, Michigan, Huron) tektonik kökenlidir. 4. Avrupa: Rusya'daki Beyaz Göl (Baikal) ve Finlandiya'daki buzul gölleri tektonik hareketlerle oluşmuştur. Ayrıca, Türkiye'de de tektonik göller bulunmaktadır, bunlar arasında Beyşehir, Burdur, Eber ve Sapanca gölleri yer alır.

Deprem sonucu oluşan şekiller şunlardır: 1. Tektonik Depremler: Yer kabuğundaki tektonik plakaların hareketi sonucu meydana gelen ve genellikle geniş alanda hissedilen depremlerdir. 2. Volkanik Depremler: Volkanların patlaması veya magmanın yer değiştirmesi sonucu oluşan depremlerdir. 3. Çökme Depremleri: Yer altındaki boşlukların çökmesi sonucu oluşan, genellikle yerel ve düşük şiddetli depremlerdir. 4. Yapay Depremler: İnsan faaliyetleri (baraj inşaatları, madencilik patlamaları) nedeniyle oluşan depremlerdir. Ayrıca, depremler sırasında yer yüzünde çatlaklar, yarıklar ve heyelanlar da meydana gelebilir.

Depremlerin dünyada eşit dağılmamasının başlıca nedenleri şunlardır: 1. Tektonik Levha Hareketleri: Depremler, yer kabuğundaki levha hareketlerinin yoğun olduğu bölgelerde daha sık görülür. 2. Buzulların Etkisi: İklim değişikliği, buzulların erimesi sonucu yer kabuğunun geri tepmesine neden olur ve bu da deprem riskini artırabilir. 3. Volkanik Faaliyetler: Aktif volkanların bulunduğu arazilerde volkanik depremler daha sık yaşanır. Bu faktörler, depremlerin rastgele hava koşullarıyla ilişkili olmadığını, jeolojik ve coğrafi yapıların bir sonucu olduğunu gösterir.

Antiklinal ve senklinal kavramlarını kimin bulduğu hakkında bilgi bulunamadı. Ancak, bu terimlerin jeolojide kullanıldığı bilinmektedir. Antiklinal, yerkabuğunda, çekirdeğinde en eski katmanlara sahip olan bir kıvrımdır.

Dünyanın tektonik oluşumu, yer kabuğunun büyük parçalarının (levhaların) hareketi ve bu hareketin yol açtığı jeolojik süreçlerdir. 10. sınıf düzeyinde bu konu şu şekilde özetlenebilir: 1. Dünya'nın Katmanları: Dünya, çekirdek, manto ve yer kabuğu (litosfer) olmak üzere üç katmandan oluşur. 2. Levhaların Hareketi: Levhalar, mantodaki konveksiyonel akımların etkisiyle hareket eder; bazen birbirine yaklaşır, bazen uzaklaşır. 3. Tektonik Hareketler: Bu hareketler sonucunda depremler, volkanik faaliyetler, dağ ve kıta oluşumları gerçekleşir. 4. Önemli Levha Hareketleri: - Okyanusal ve kıtasal levhaların karşılaşması: Okyanusal kabuk, kıtasal kabuğun altına girer, derin okyanus hendekleri ve kıvrımlı sıradağlar oluşur. - Levhaların uzaklaşması: Okyanus içi sırtlar ve yeni okyanusal kabuk oluşur. - Yanal hareketler: Şiddetli depremler meydana gelir.

Nepal'de sık sık deprem olmasının nedeni, bölgenin jeolojik olarak aktif bir alanda yer almasıdır. Bu bölge, Avrasya ve Hindistan tektonik levhalarının çarpıştığı bir noktada bulunmaktadır.

Tersiyer dönemde Türkiye'de şu önemli olaylar gerçekleşmiştir: 1. Tetis Denizi'nin Kapanması: Türkiye, Tetis Denizi'nin kapanması ve kıta hareketleri nedeniyle büyük tektonik hareketlere sahne olmuştur. 2. Dağların Oluşumu: Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar, Alp-Himalaya kıvrım kuşağının bir parçası olarak bu dönemde oluşmuştur. 3. Volkanik Faaliyetler: Doğu Anadolu ve İç Anadolu'da volkanik faaliyetler artmış, Erciyes, Hasan Dağı, Nemrut Dağı ve Süphan Dağı gibi volkanlar oluşmuştur. 4. Yer Altı Kaynaklarının Oluşumu: Linyit, petrol, tuz ve bor yatakları bu dönemde oluşmuştur. 5. İklim Değişikliği: Sıcak ve ılıman iklimler hüküm sürmüş, modern bitki örtüsü oluşmaya başlamıştır.

Tektonik ovalar, yer kabuğundaki kırılmalar ve çökme hareketleri sonucunda oluşan geniş çöküntü alanlarıdır. Türkiye'deki başlıca tektonik ovalar şunlardır: Marmara Bölgesi: Adapazarı Ovası, Balıkesir Ovası, Bursa Ovası, Mustafa Kemalpaşa Ovası, Ergene Ovası, İnegöl Ovası. Ege Bölgesi: Soma Ovası, Bergama Ovası, Turgutlu Ovası, Salihli Ovası, Akhisar Ovası, Tire Ovası, Torbalı Ovası, Alaşehir Ovası, Söke Ovası, Ödemiş Ovası, Yeni Pazar Ovası, Koçarlı Ovası. Akdeniz Bölgesi: Amik Ovası ve Kahramanmaraş Ovası. Karadeniz Bölgesi: Bolu Ovası, Düzce Ovası, Tosya Ovası, Sulu Ova, Taş Ova, Merzifon Ovası, Erbaa Ovası, Niksar Ovası, Turhal Ovası, Zile Ovası ve Artova Ovası. Doğu Anadolu Bölgesi: Malatya Ovası, Elazığ Ovası, Varto Ovası, Hınıs Ovası, Karlıova, Iğdır Ovası, Elbistan Ovası, Erzurum Ovası, Erzincan Ovası, Yüksekova, Tercan Ovası, Pasinler Ovası. İç Anadolu Bölgesi: Konya Ovası, Kayseri Ovası, Develi Ovası, Aksaray Ovası, Eskişehir Ovası, Çubuk Ovası. Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Ceylanpınar Ovası, Suruç Ovası, Birecik Ovası, Harran Ovası.

Türkiye'nin bir deprem ülkesi olmasının temel nedeni, jeolojik yapısı ve üç büyük tektonik levhanın (Avrasya, Afrika ve Arap levhaları) kesiştiği bir noktada bulunmasıdır. Bu levhaların sürekli hareketi ve birbirine sürtünmesi, yer kabuğunda büyük gerilimlere yol açar ve bu gerilimler zaman zaman depremler şeklinde boşalır.

ATAG toplantısı, Aktif Tektonik Araştırma Grubu'nun kısaltması olan ATAG'ın düzenlediği, aktif tektonik konusunda farklı disiplinlerde çalışan araştırmacıların bir araya gelerek o yıl yaptıkları çalışmaları bilimsel bir ortamda tartıştıkları ve kurumlar arası iletişim kurdukları toplantılardır. 1997 yılında Prof. Dr. Aykut Barka önderliğinde kurulan ATAG, her yıl farklı bir kurum tarafından düzenlenen bu toplantıları organize etmektedir. ATAG toplantılarında ele alınan bazı konu başlıkları şunlardır: aktif fay haritalama, segmentasyon ve yüzey kırığı araştırmaları; kuvaterner jeolojisi/jeomorfolojisi; paleosismoloji; sismoloji / sismotektonik; aktif tektonikte kullanılan jeofizik yöntemler; aktif havza gelişimi ve modellemesi; güncel gerilme analizleri ve modelleme; risk analizi ve modelleme; aktif tektonik ile ilgili mühendislik çalışmaları.

İzlanda'da deprem ve volkan faaliyetlerinin nedeni, ülkenin Kuzey Amerika ve Avrasya tektonik levhalarının ayrılma noktasında yer almasıdır. İzlanda, 33 aktif volkanik sisteme sahip bir ülkedir ve bu nedenle sık sık deprem ve volkanik patlamalarla karşılaşır.

Uludağ'daki göller, farklı jeolojik süreçler sonucu oluşmuştur: 1. Buzul Gölleri: Buzul aşınması ile oluşan büyük çukurların sularla dolması sonucu meydana gelmiştir. 2. Tektonik Göller: Yer kabuğundaki hareketler sırasında oluşan çöküntüler veya çatlaklar sonucu oluşmuştur. 3. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetler sırasında oluşan krater veya maarların suyla dolmasıyla meydana gelmiştir.