KıyıTipleri

Dalmaçya kıyı tipi, kıyıya paralel uzanan dağların çukur kısımlarının deniz suları altında kalmasıyla oluşan bir kıyı şeklidir. Özellikleri: Girintili çıkıntılı yapı: Dağların oyuk kesimleri sular altında kaldığında, kıyıda girintili çıkıntılı bir hat oluşur. Adalar ve yarımadalar: Sular altında kalan dağların yüksek kesimleri, kıyıya paralel uzanan ada ve yarımadaları meydana getirir. Doğal limanlar: Vadilerin suyla dolması sonucu doğal limanlar oluşur. İklim etkisi: Kıyıda hâkim olan iklim, iç kesimlere sokulamaz. Deniz derinliği: Deniz derinliği fazla, kıta sahanlığı dardır. Örnekler: Adriyatik Denizi'nde Hırvatistan ve Karadağ kıyıları; Türkiye'de Antalya-Kaş kıyıları.

Kıyı tipleri şu şekilde sınıflandırılabilir: Enine kıyılar. Boyuna kıyılar. Ria tipi kıyılar. Dalmaçya tipi kıyılar. Limanlı kıyılar. Haliç tipi kıyılar. Fiyort tipi kıyılar. Resif kıyıları.

Enine kıyılar ve boyuna kıyılar, dağların denize olan uzanış doğrultusuna göre belirlenen kıyı tipleridir. Enine kıyılar: Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde görülür. Özellikleri: Girinti çıkıntı fazladır. Koy, körfez ve doğal liman sayıları fazladır. Kıta sahanlığı geniştir. İç kesimlere ulaşım kolaydır. Boyuna kıyılar: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülür. Özellikleri: Girinti çıkıntı azdır. Koy ve körfez sayısı azdır. Kıta sahanlığı dardır. İç kesimlere ulaşım zordur.

Ria tipi kıyılar, akarsu vadilerinin deniz suyu altında kalmasıyla oluşur. Fiyort tipi kıyılar ise buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla ortaya çıkar. Türkiye'de: Ria tipi kıyılara Antalya-Kaş kıyıları örnek olarak verilebilir. Fiyort tipi kıyılara örnek olarak Sinop, Hamilos koyu gösterilebilir. Dünya'da: Ria tipi kıyılar, G.B.İrlanda ve K.B.İspanya'da da görülür. Fiyort tipi kıyılar, İskandinav Yarımadası, Kanada, Alaska, Şili kıyılarında bulunur.

Watt ve haliçli kıyılar, gelgitli kıyılarda farklı şekillerde oluşur: Watt kıyıları, gelgit olayının etkili olduğu yerlerde suların yükseldiği dönemlerde sular altında kalan, suların geri çekildiği dönemlerde ise karalaşan balçıklı kıyılardır. Haliçli kıyılar, gelgit genliğinin fazla olduğu okyanus kıyılarında, akarsu ağızlarının gelgit tarafından aşınması ile denizin akarsu vadisi boyunca karaya doğru girinti yapmasıyla oluşur. Türkiye'de haliçli ve watt kıyı tipleri görülmez.

Fiyort tipi kıyılar, genellikle yüksek enlemlerde görülür. Fiyort tipi kıyıların görüldüğü bazı ülkeler: Norveç; Grönland; Alaska; İsveç. Türkiye'de ise sadece Sinop'taki Hamsilos Koyu'nda fiyort tipi kıyılar bulunur.

Dalmaçya tipi kıyılar, kıyıya paralel uzanan sıradağlar arasındaki akarsu vadilerinin ve alçak yerlerin, deniz sularının yükselmesi ile sular altında kalması sonucu oluşur. Ria tipi kıyılar ise akarsu vadilerinin deniz sularının altında kalmasıyla oluşur. Dalmaçya ve Ria tipi kıyılar, genellikle Akdeniz ve Ege kıyılarında rastlanır.

Haliçli kıyı tipinin Türkiye'de hatalı olarak değerlendirilmesinin nedeni, Türkiye'de gelgit genliğinin yüksek olmamasıdır. Türkiye'de ayrıca, geniş ve sığ nehir ağızlarının bulunmaması, nehirlerin hızlı akışı ve taşıdığı alüvyonların deniz kıyısında birikmesine olanak tanımaması gibi coğrafi ve hidrolojik özellikler de haliçli kıyı oluşumunu engeller.

Türkiye'de skyer kıyı tipi bulunmamaktadır. Skyer kıyı tipi, buzulların etkisi ile oluşan ve sadece Güney Şili ve Norveç kıyılarında görülen bir kıyı türüdür.

Delta ve falez farklı kıyı tiplerinde görülür: Falez, genellikle boyuna kıyılarda görülür. Delta, enine kıyılarda görülür. Dolayısıyla, delta ve falez aynı kıyı tipinde birlikte görülmez.

Kıyı tipleri şu şekilde sınıflandırılabilir: Enine kıyılar. Boyuna kıyılar. Ria tipi kıyılar. Dalmaçya tipi kıyılar. Limanlı kıyılar. Haliç tipi kıyılar. Fiyort tipi kıyılar. Resif kıyıları.

Kıyı kumulları, enine kıyı tipinde görülür. Enine kıyılar, dağların kıyıya dik uzandığı bölgelerde oluşur ve genellikle geniş kumul alanları ile karakterizedir.

Türkiye'de görülmeyen kıyı tipleri şunlardır: Fiyort Tipi Kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur ve genellikle kuzey ülkelerinde görülür. Skyer Tipi Kıyılar: Deniz ilerlemesi sonucunda hörgüçkaya ve moren tepelerinin adaya dönüştüğü kıyılardır, Baltık Denizi kıyılarında rastlanır. Haliç Tipi Kıyılar: Gelgit olayı nedeniyle akarsu ağızlarında oluşan kıyılardır, Kuzeybatı Avrupa kıyılarında bulunur. Watt Tipi Kıyılar: Gelgit olayının etkili olduğu yerlerde suların yükseldiği dönemlerde sular altında kalan, suların geri çekildiği dönemlerde ise karalaşan balçıklı kıyılardır, Fransa'nın Manş Denizi kıyılarında görülür. Bu kıyı tipleri, Türkiye'nin matematik ve özel konumundan dolayı görülmez.

Türkiye'de ria tipi kıyıların görüldüğü yerler: İstanbul ve Çanakkale Boğazları; Haliç (İstanbul); Güneybatı Ege kıyıları.

Ria tipi kıyılar, akarsu vadilerinin deniz suyu altında kalmasıyla oluşur. Fiyort tipi kıyılar ise buzul vadilerinin deniz suları ile dolması sonucu meydana gelir. Özetle: Ria tipi kıyılar: Deniz sularının yükselmesiyle veya karaların çökmesiyle akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur. Fiyort tipi kıyılar: Buzul vadilerinin deniz veya okyanus sularıyla dolmasıyla meydana gelir.

Kalanklı kıyı tipi, karstik oluşumlu kanyon vadilerinin sular altında kalmasıyla dar ve derin koylardan oluşan kıyı tipidir. Özellikleri: Dik ve yüksek kayalıklar. Dar ve girintili-çıkıntılı kıyı şeridi. Az sayıda plaj. Az sayıda bitki örtüsü. Örnekler: Türkiye'de Mersin-Silifke arasındaki Akdeniz kıyıları. Marsilya, İskoçya ve Laponya kıyılarının bazı kısımları.

Ria ve fiyort kıyı tipleri arasındaki temel fark, oluşum şekilleridir. Ria tipi kıyılar, deniz sularının yükselmesiyle kıyıya dik uzanan vadilerin sular altında kalmasıyla oluşur. Fiyort tipi kıyılar ise buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla ortaya çıkar. Bazı diğer farklar: Ria tipi kıyılarda girinti çıkıntı fazla, fiyort tipi kıyılarda ise girinti çıkıntı çok fazladır. Fiyort tipi kıyılar yüksek enlemlerde, ria tipi kıyılar ise farklı enlemlerde görülebilir. Türkiye'de fiyort kıyı tipi örneği bulunmazken, ria tipi kıyılar İstanbul ve Çanakkale Boğazları çevresinde ve Güneybatı Ege kıyılarında görülür.

Haliçli (estuar) kıyı tipi, gelgit etkisiyle akarsu ağızlarının aşındırılması sonucu oluşan bir kıyı tipidir. Bu kıyı tipi, genellikle vadinin alt kısımlarında, yani yüksekliği az olan yerlerde su ile temastan dolayı meydana gelir. Haliçli kıyıların özel bir türü olarak limanlar bilinir.

Lagünler, kıyı lagünü ve atol lagünü olmak üzere iki ana kıyı tipinde görülür. Kıyı lagünleri, hafifçe eğimli kıyılarda, bariyer adalarının veya resiflerin gelişebileceği yerlerde oluşur. Atol lagünleri, mercan resiflerinin yukarıya doğru büyümesiyle oluşur ve genellikle bazı derin bölümleri vardır. Lagünler, dünyanın birçok yerinde ortak kıyı özellikleridir.

Fiyort ve Skyer tipi kıyılar, buzulların etkisiyle oluşan kıyı tipleridir. Fiyort tipi kıyılar, buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla ortaya çıkar. Skyer tipi kıyılar, buzulların aşındırdığı tepecikler veya buzulların getirdiği moren yığınlarının su altında kalmasıyla oluşur. Türkiye'de fiyort ve Skyer tipi kıyılar bulunmaz.