Kayaçlar

Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçleri arasındaki ilişki, kayaçların yapısal özelliklerinin yer şekillerinin türünü ve yapısını belirlemesiyle ilgilidir. Ana noktalar: 1. Kayaç Türleri: - Magmatik kayaçlar sert ve dayanıklıdır, bu nedenle yüksek dağların ve kayalık arazilerin oluşumunda rol oynar. - Tortul kayaçlar daha yumuşak ve aşınmaya karşı hassastır, vadiler, ovalar ve deltalar gibi düz yüzey şekillerinin oluşumunda etkilidir. - Metamorfik kayaçlar hem sert hem de dayanıklıdır, dağ sıralarının ve yüksek platoların oluşumunda önemli rol oynar. 2. Erozyon ve Aşınma: - Sert kayaçlar yavaş aşındığı için yüksek ve belirgin yer şekillerini korurlar. - Kalker gibi bazı tortul kayaçlar asitli su ile daha hızlı erir ve bu da karstik yer şekillerinin oluşmasına yol açar. 3. Tektonik Hareketler: - Kayaçların yapısı ve yer kabuğundaki hareketler, fay hatları, volkanik etkinlikler ve dağların yükselmesi gibi jeolojik olayları tetikler. 4. İklim Etkileri: - İklim, kayaçların aşınma hızını ve şekil değiştirme süreçlerini etkiler, örneğin nemli iklimlerde tortul kayaçlar daha hızlı aşınır.

Yardang, kil ve şist gibi gevşek tortul kayaçlarda görülür.

Ana kaya, dış etmenlerle yerinden oylanmamış, kendi yapısına göre yerinde kalmış olan kayalar ve taşlardır. Ayrıca, toprağın altında bulunan ve jeolojik yapıyı oluşturan sert veya gevşek yapıdaki kayaç olarak da tanımlanabilir.

Piroklastik ve volkanoklastik terimleri, volkanik faaliyetleri içeren kayaç türlerini ifade eder, ancak farklı anlamlar taşır: - Piroklastik: Volkanik faaliyetler sırasında volkandan çıkan her çeşit parçalı-kırıntılı malzemenin depolanma süreçleri sonucu oluşan kayaçları ifade eder. - Volkanoklastik: Volkanik orijinli tanelerden oluşan sedimentleri ifade eder.

Kayaç ve toprak arasındaki temel farklar şunlardır: 1. Kayaç: Yer kabuğunu oluşturan, katı ve minerallerden oluşan ana maddedir. 2. Toprak: Kayaçların ayrışması ve ufalanması sonucu oluşan, içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan yeryüzü örtüsüdür.

Derinlik kayaçları, yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlak ve boşluklara sokulan magmanın yavaş yavaş soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Başlıca derinlik kayaçları şunlardır: - Granit. - Siyenit. - Gabro. - Diorit.

Toprak oluşumu, nemli ve sıcak iklim koşullarında, suda kolay çözünen kayaçlarda daha hızlıdır. Bu tür kayaçlar arasında kalker, jips ve kaya tuzu bulunur ve özellikle ekvatoral iklim bölgelerinde kimyasal çözünme çok hızlı gerçekleşir.

Kimyasal çözünme ile oluşan kayaçlar, kimyasal tortul kayaçlar olarak adlandırılır. Bu kayaçlara örnekler: Kalker (kireç taşı); Jips (alçı taşı); Traverten; Çakmak taşı (sleks); Tuz (kaya tuzu).

Plütonik ve volkanik sokulum arasındaki fark, magmanın yerkabuğundaki konumuna bağlıdır: - Plütonik sokulum, magma kabuğun içinde soğuyup kristalleştiğinde meydana gelir ve bu süreçte oluşan kayaçlara plütonik kayaçlar veya sokulum magmatik kayaçlar denir. - Volkanik sokulum ise magma yüzeye ulaştığında lav olarak püskürür ve burada soğuyarak volkanik kayaçlar veya püskürük magmatik kayaçlar oluşturur.

Ksenotim minerali, pegmatitler ve diğer magmatik kayaçlarda bulunur.

Plütonik ve volkanik sokulum, magmanın farklı koşullarda soğuyarak kayaç oluşturması sürecini ifade eder. Plütonik sokulum, magmanın yerkabuğunun derinliklerinde soğuyup kristalleşmesi sonucu oluşan kayaçları tanımlar. Volkanik sokulum ise, magmanın yeryüzüne çıkıp volkanlar aracılığıyla yüzeye ulaşması ve burada hızla soğuyarak kayaç haline gelmesiyle oluşur.

Grovaklar, kırıntılı (klastik, detritik) tortul kayaçlar grubuna dahildir.

Kayaçların katmanlı yapısı, tortul kayaçlar için geçerlidir. Tortul kayaçlar, yeryüzündeki kayaçların akarsular, rüzgarlar, dalgalar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak parçalanması ve bu parçaların yeryüzündeki çukur yerlerde, göl ve deniz tabanlarında birikmesiyle oluşur.

Topoğrafya ve kayaçların özellikleri şu şekilde özetlenebilir: Topoğrafya, yer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde kayaçların önemli bir rol oynadığını belirtir. Kayaçlar, oluşumlarına göre üç ana gruba ayrılır: 1. Püskürük (Katılaşım, Magmatik, Volkanik) Kayaçlar: Yerin derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun içinde ya da yer kabuğunun dış kısmında soğumasıyla oluşur. 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Yeryüzündeki kayaçların aşınarak parçalanması ve bu parçaların zamanla sıkışarak taşlaşması sonucu oluşur. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların milyonlarca yıl boyunca yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak şekil ve renk değiştirmeleri sonucu oluşur. Ayrıca, kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.

Hidroflorik asit, kayaçları eriten asitlerden biridir.

En iyi kayaç örneği olarak şu kayaçlar gösterilebilir: 1. İç Püskürük Kayaçlar: Granit, siyenit, diyorit, gabro. 2. Dış Püskürük Kayaçlar: Andezit, bazalt, obsidyen (volkan camı). 3. Tortul Kayaçlar: Kum taşı, kil taşı, çakıl, alçı taşı, kaya tuzu, kömür, tebeşir. 4. Başkalaşım Kayaçlar: Killi şist, kuvarsit, mika şist, mermer ve gnays.

Kayaçların parçalanması ve kaya düşmesi kütle hareketleri olarak adlandırılan dış kuvvetlerdir.

Fosiller en çok tortul kayaçlarda bulunur. Magmatik ve metamorfik kökenli kayaçlarda ise fosil bulunmaz.

Kayaçları oluşturan doğal maddeler şunlardır: 1. Mineraller: Kayaçlar, bir veya birden fazla mineralin birleşmesiyle oluşur. 2. Taş Parçacıkları: Farklı özelliklerde kum taneleri gibi küçük taş parçacıkları da kayaçların oluşumunda rol oynar. 3. Organik Kalıntılar: Bitki ve hayvan kalıntıları, organik tortul kayaçların oluşumunda kullanılır.

Kayaçların toprak altında kalma süresi binlerce ila milyonlarca yıl arasında değişebilir.