Kayaçlar

Metamorfizma ve metasomatizma jeolojik süreçler olup, kayaçların oluşumunda önemli rol oynarlar. Metamorfizma, kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması sürecidir. Metasomatizma ise metamorfizma sırasında kayaçların kimyasal bileşimlerinin değişmesi sürecidir.

Evet, kayaçların sınıflandırılması petrografik yöntemlerle yapılır. Petrografi, kayaçların mineralojik bileşimlerini, yapı ve dokularını inceleyerek onları tanımlamayı ve sınıflandırmayı hedefleyen bir bilim dalıdır.

Kayaçların birim hacim ağırlıkları, aşağıdaki yöntemlerle belirlenir: 1. Piknometre Yöntemi: Bu yöntemde, numunenin toz halde olması gerekir. - Numune, piknometre içine kayıp sız olarak aktarılır ve üzerine damıtık su ilave edilerek tartılır. - Aşağıdaki bağıntıdan, zeminin tane birim hacim ağırlığı hesaplanır: Wk = Wk – (W2 – W1). 2. Üç Eksenli Basınç Deneyi: Bu deney, üç eksenli sıkışmaya maruz kalan silindirik kaya örneklerinin makaslama dayanımı parametrelerinin saptanması amacıyla yapılır. 3. Etüvde Kurutma Yöntemi: Bu yöntem, kaya deney numunelerinin su içeriğinin laboratuvarda etüvde kurutmak suretiyle belirlenmesi için kullanılır.

Tortul ve magmatik kayaçlar arasındaki temel farklar şunlardır: Tortul Kayaçlar: - Oluşum: Mevcut kayaçların, organik materyallerin veya mineral parçacıklarının zamanla birikmesi, sıkışması ve sertleşmesiyle oluşur. - Özellikler: Genellikle tabakalı bir yapıya sahiptir, fosil içerebilir, asitten etkilenirler. - Örnekler: Kil, kömür, kum taşı, kaya tuzu, kalker, çakıl taşı, jips. Magmatik Kayaçlar: - Oluşum: Magma veya lavın soğuması ve kristalleşmesi sonucunda oluşur. - Özellikler: Sert, parlak ve kristalli yapıdadırlar, genellikle tabakalanma yoktur, asitten etkilenmezler. - Örnekler: Granit, bazalt, obsidyen, andezit.

Feldspat, kayaçlarda en çok bulunan minerallerden biridir.

Kayaç örnekleri oluşumlarına göre üç ana gruba ayrılır: magmatik, tortul ve başkalaşım kayaçları. Magmatik kayaç örnekleri: - Plütonik (derinlik) kayaçlar: Granit. - Volkanik (yüzey) kayaçlar: Bazalt, andezit. - Damar kayaçlar: Diyabaz. Tortul kayaç örnekleri: - Kırıntılı: Çakıl taşı (konglomera), kum taşı (breş), kil taşı (şist). - Kimyasal: Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu, dolomit. - Organik: Taş kömürü, linyit, turba, tebeşir, mercan kaya. Başkalaşım kayaç örnekleri: - Metamorfizma etkisiyle: Mermer (kalkerin başkalaşımı), gnays (granitin başkalaşımı).

Maden ve kayaç arasındaki temel farklar şunlardır: - Kayaç, doğada büyük yer tutan, yer kabuğunun yapı gereci olan, bir veya birkaç mineralden oluşan kütledir. - Maden ise, yer kabuğunun bazı bölgelerinde çeşitli iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan mineraldir. Özetle, kayaçlar genellikle mineral karışımlarından oluşurken, madenler işlenebilen ve ekonomik değeri olan spesifik minerallerdir.

Dünyanın toprak zenginliği, kayaçların çözünme özelliğinden kaynaklanır. Kayaçların çözülmesi sonucu mineraller ve elementler açığa çıkar, bunlar toprak suyunda çözünür hale gelir ve bitkiler tarafından besin olarak kullanılır.

Sivas'ta jipsli kayaçlar yaygın olarak bulunmaktadır. Ayrıca, Sivas havzasında Eosen yaşlı volkaniklastik kayaçlar da mevcuttur.

Kumtaşı, tortul kayaç grubuna girer.

Eriyebilen kayaçlar, suda çözünebilen ve karstik şekiller oluşturan kayaçlardır. Bu kayaçlar şunlardır: 1. Kalker (kireç taşı): Karstik şekillerin en yaygın olanıdır ve traverten, sarkıt ve dikit gibi oluşumları içerir. 2. Jips (alçı taşı): Çabuk oluşan ve çabuk ortadan kalkan karstik şekiller oluşturur. 3. Kaya tuzu: Tuz üzerinde gelişmiş karstik şekiller az olup, oluşan şekiller kalıcı değildir. 4. Dolomit: İçerisinde magnezyum miktarı az olan ve çimento sanayinde kullanılan bir kayaçtır. 5. Tebeşir: Organik kökenli bir tortul kayaçtır.

İnşaatta en çok kullanılan kayaç mermerdir.

En çok kükürt, tortul kayaçlar ve volkanik alanlarda bulunur.

Kayaçlar, 10. sınıf düzeyinde üç ana gruba ayrılır: 1. Püskürük (Katılaşım, Magmatik) Kayaçlar: Yerin derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun içinde veya dışında soğumasıyla oluşur. 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Yeryüzündeki kayaçların aşınarak parçalanması ve bu parçaların birikerek taşlaşması sonucu oluşur. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların milyonlarca yıl boyunca yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak şekil ve renk değiştirmesiyle oluşur.

Kayaçlar, oluşumlarına göre üç ana gruba ayrılır: 1. Püskürük (Katılaşım, Magmatik) Kayaçlar: Yerin derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun içinde veya dışında soğumasıyla oluşur. İki türü vardır: - İç püskürük kayaçlar: Magmanın yer kabuğunun altında yavaşça soğuması sonucu oluşur. - Dış püskürük kayaçlar: Magmanın yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşur. 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Yeryüzündeki kayaçların aşınarak parçalanması ve bu parçaların birikip sıkışmasıyla oluşur. Üç türü vardır: - Fiziksel (Mekanik, Kırıntılı) Tortul Kayaçlar: Akarsu, rüzgar veya buzullar tarafından koparılan parçacıkların çökelip doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucu oluşur. - Kimyasal Tortul Kayaçlar: Suyun içinde eriyerek çözünmüş halde bulunan minerallerin çökelerek birikmesi sonucunda oluşur. - Organik Tortul Kayaçlar: Canlı kalıntılarının, deniz veya göl tabanlarında, havasız bir ortamda ve basınç altında kalarak taşlaşmasıyla oluşur. 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların milyonlarca yıl boyunca yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak renk ve şekil değiştirmeleri sonucunda oluşur.

Şeytan Kulesi'nin oluşumu hakkında en yaygın kabul gören teori, volkanik bir çıkıntı olduğudur. Bu teoriye göre, magma yer kabuğuna doğru yükselmiş ve yüzeye çıkamadan soğumuştur. Diğer teoriler ise şu şekildedir: - Stok Kuramı: Şeytan Kulesi'nin, yerkabuğundan çıkıp yüzeydeki tortul kayacın içine giren magmatik bir intrüzyon sonucu oluştuğu öne sürülmüştür. - Lakolit Kuramı: Bilim insanları Darton ve O’Hara, sütunlu eklemlerin mantar şeklinde bir lakolit halinde oluştuğunu öne sürmüşlerdir. - Maar Diyatrem Kuramı: Bu kuram, kulenin krater havuzlu bir lav gölünün kalıntıları olabileceğini öne sürmektedir.

Başkalaşım kayaçları, yüksek sıcaklık, yüksek basınç ve kimyasal aktiviteler gibi faktörlerin etkisiyle önceden var olan kayaçların değişime uğraması sonucu oluşur. Bu süreç, genellikle şu şekilde gerçekleşir: 1. Kayaçların Üst Üste Binmesi ve Çarpışması: Kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde üst üste binmesi veya çarpışması, yüksek basınç ve sıcaklıklara neden olur. 2. Minerallerin Yeniden Kristalleşmesi: Bu koşullar altında, kayaçların içindeki mineraller yeniden kristalleşir ve yapılarını değiştirir. 3. Kimyasal Reaksiyonlar: Bazı minerallerin erimesi veya farklı minerallerin yeniden kristalleşmesi, kayacın bileşiminin değişmesine yol açar. Sonuç olarak, başkalaşım kayaçları daha yoğun ve dayanıklı hale gelir.

Magmatik ve metamorfik kayaçlar, jeolojik süreçlerle oluşan iki ana kaya türüdür. Magmatik kayaçlar, yerkabuğunun altında bulunan erimiş sıvı minerallerden (magma) oluşur. Metamorfik kayaçlar ise mevcut magmatik, tortul veya diğer metamorfik kayaçların yüksek basınç ve sıcaklık altında değişmesiyle oluşur.

Tek Taş olarak bahsedilen taşın hammaddesi, kuvars grubu kayaçlardır.

Pirit, tortul kayaçlarda ve başkalaşma kayaçlarında bulunur.