Kayaçlar

Tabakalı kayaçlara bazı örnekler: Tortul (sedimanter) kayaçlar: Fiziksel (kırıntılı) tortul kayaçlar: Kum taşı, çakıl taşı, kil taşı. Kimyasal tortul kayaçlar: Kalker (kireç taşı), alçı taşı (jips), kaya tuzu, traverten. Organik tortul kayaçlar: Kehribar, tebeşir, kömür, mercankaya. Başkalaşım (metamorfik) kayaçlar: Mermer, gnays, mika şist, kuvarsit, killi şist. Magmatik (püskürük) kayaçlar: İç püskürük kayaçlar: Granit, diorit, gabro. Dış püskürük kayaçlar: Bazalt, andezit.

Metamorfizma ve metasomatizma arasındaki temel fark, metamorfizmanın kayaçların sıcaklık, basınç ve kimyasal etkiler altında katı formlarını koruyarak fiziksel, mineralojik ve bazen kimyasal olarak değişmesi, metasomatizmanın ise bu süreç sırasında kayaçların kimyasal bileşiminde herhangi bir değişiklik olmaksızın sadece elementlerin eklenmesi veya uzaklaşması olayı olmasıdır. Metamorfizma, kayacın toplam kimyasal bileşimini değiştirmez, ancak mineral türleri ve formları değişir. Özetle: - Metamorfizma: Fiziksel ve mineralojik değişim. - Metasomatizma: Kimyasal bileşimde değişiklik olmadan elementlerin eklenmesi veya uzaklaşması.

Evet, kayaçların sınıflandırılması petrografik yöntemlerle yapılır. Petrografik analiz, kayaçların mineralojik bileşimlerini ve yapısal özelliklerini belirlemek için kullanılır. Petrografik analiz, özellikle madencilik, inşaat ve petrol-doğal gaz endüstrisinde kayaçların dayanıklılık ve güvenlik özelliklerini belirlemek için önemlidir.

Kayaçların birim hacim ağırlıkları, aşağıdaki yöntemlerle belirlenebilir: Deneysel Yöntem: Doğal birim hacim ağırlık (γn), kayaç numunesinin toplam kütlesinin toplam hacmine oranıdır. Kuru birim hacim ağırlık (γk), 105°C'de kurutulmuş numunenin ağırlığının toplam hacmine oranıdır. Doygun birim hacim ağırlık (γd), boşlukları tamamen doygun kaya örneğinin ağırlığının toplam hacmine oranıdır. Ampirik Yöntemler: Sismik hızlar kullanılarak, özellikle boyuna dalga hızı ile birim hacim ağırlık arasındaki ilişkiden yararlanılır. Birim hacim ağırlık, kayacın boşluklarındaki suyun miktarı ve mineral tanelerinin yoğunluğuna bağlı olarak değişir.

Tortul ve magmatik kayaçlar arasındaki bazı farklar: Oluşum: Magmatik kayaçlar, magma veya lavın soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Tortul kayaçlar, kayaların fiziksel, kimyasal ve biyolojik ayrışma sonucu bozuşup dağılması ve bu parçaların birikmesiyle meydana gelir. Yapı: Magmatik kayaçlar, genellikle kristallerden oluşmuş kütle halinde kayalardır. Tortul kayaçlar, tabakalı bir yapıya sahiptir ve fosil içerebilir. Bulunduğu Yerler: Magmatik kayaçlar, yer kabuğunun derinliklerinde veya yüzeyinde bulunabilir. Tortul kayaçlar, göl, deniz, akarsu boyları ve çöllerde birikinti şeklinde oluşur. Bolluk: Magmatik kayaçlar, yer kabuğunun yaklaşık %65'ini oluşturur. Tortul kayaçlar, yerkürenin %75-80'ini kaplar. Örnekler: Magmatik kayaçlar: Bazalt, granit, riyolit. Tortul kayaçlar: Kireç taşı, kil taşı, çakıl taşı, kumtaşı.

Kayaçlarda en çok bulunan madde, silikat mineralleridir. Silikat mineralleri, kristal kafeslerinde silikon oksit tetrahedra içeren bileşiklerdir ve bilinen tüm mineral türlerinin yaklaşık üçte birini, yer kabuğunun ise yaklaşık %95'ini oluşturur.

Kayaç örnekleri şu şekilde verilebilir: Magmatik (püskürük) kayaçlar: granit; bazalt; siyenit; andezit; diyorit; obsidyen (volkan camı); gabro. Tortul kayaçlar: kireçtaşı; kum taşı; kil taşı; çakıl taşı (konglomera); alçı taşı (jips); kaya tuzu; kömür. Başkalaşım (metamorfik) kayaçlar: mermer; şist; kuvarsit; gnays.

Kumtaşı, fiziksel tortul (sedimanter) kayaç grubuna girer.

Sivas'ta çeşitli kayaçlar bulunmaktadır: Jips (Alçı Taşı): Hafik ilçesinde jips karstik alanlar mevcuttur. Kum Taşı: Divriği ilçesinde, Şeytan Şehri Kayalıkları olarak bilinen, kum taşı yapısına sahip eşsiz jeolojik yapılar bulunmaktadır. Gabro: Yıldız Dağı'nda gabro türü kayalar bulunur. Ayrıca, Sivas çevresinde kalsiyum sülfat içeren ve suyla temas ettiğinde çözünebilen kayaçlar da yaygındır.

Eriyebilen kayaçlar şunlardır: Kalker (kireç taşı); Jips; Kayatuzu; Dolomit (içerisinde magnezyum miktarı az olan); Tebeşir; Mermer (kalkerin metamorfizmaya uğramasıyla oluşmuştur). Bu kayaçlar, tortul kökenli olup, bazıları kimyasal, bazıları ise organik çökeller grubuna girer.

Dünyanın toprak zenginliğinin kayaçların hangi özelliğinden kaynaklandığına dair bilgi bulunamadı. Ancak, kayaçların bazı özellikleri şunlardır: Çözünebilir yapı. Aşınmaya karşı direnç. Mineral içeriği. Oluşum evreleri.

Kayaç ve maden arasındaki fark şu şekilde açıklanabilir: Kayaç: Yer kabuğunu oluşturan, çok sayıda mineralin birikmesiyle meydana gelen büyük taş kütleleridir. Maden: Yer kabuğunun derinliklerinden çıkan, ekonomik değeri olan kayaçlardır; bir başka ifadeyle ekonomik değeri olan mineraller maden olarak adlandırılır. Örnekler: Kayaç: Kalsiyum, potasyum, sodyum, magnezyum, bor, kuvars, kalsit. Maden: Altın, bakır, krom, gümüş, bor, cam, cıva, demir, kurşun, linyit, mermer.

İnşaatta en çok kullanılan kayaçlar şunlardır: Mermer: Döşeme, merdiven basamağı, pencere ve kapı eşikleri, duvar kaplaması ve iç mekân dekorasyonunda tercih edilir. Granit: Binaların dış cepheleri, kaldırımlar ve anıtlar için kullanılır. Kireçtaşı: Duvar ve temel yapımında kullanılır. Kumtaşı: Taş duvarlar ve yol döşemelerinde kullanılır. Bu kayaçlar, dayanıklılık, estetik görünüm ve işlenebilirlik gibi özellikleri nedeniyle sıkça tercih edilir.

En çok kükürt bulunan kayaçlar şunlardır: Volkanik kayaçlar. Tortul kayaçlar. Türkiye'de kükürt genellikle kalsiyum karbonat ve killi tabakalar arasında yer alan yataklarda bulunur. Dünya genelinde ise en önemli kükürt yatakları Sicilya, Louisiana ve Japonya'da bulunur.

10. sınıf coğrafya dersinde kayaçlar, oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır: 1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar: İç Püskürük Kayaçlar: Magmanın yer altında soğuyarak oluşturduğu, iri kristalli ve sert kayaçlardır (örneğin, granit, siyenit, diyorit, gabro). Dış Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzünde soğuyarak oluşturduğu, ince kristalli ve daha yumuşak kayaçlardır (örneğin, bazalt, andezit, obsidiyen). 2. Tortul Kayaçlar: Kimyasal Tortul Kayaçlar: Suda eriyebilen kayaların çökelmesiyle oluşur (örneğin, kireç taşı, alçı taşı, kaya tuzu). Fiziksel Tortul Kayaçlar: Yeryüzündeki kayaçların aşınıp çukur alanlarda birikmesiyle oluşur (örneğin, kum taşı, çakıl taşı, kil taşı). Organik Tortul Kayaçlar: Canlı kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşur (örneğin, linyit, taş kömürü, tebeşir). 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Katılaşım ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğramasıyla oluşur.

Şeytan Kulesi, (İngilizce: Devils Tower), ABD'nin Wyoming eyaletinde yer alan doğal bir kaya oluşumudur ve magmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşmuştur. Oluşum süreci: Yaklaşık 41 milyon yıl önce Eosen döneminin sonlarında, magma tortul katmanlar arasında sıkışıp kaldı. Zamanla soğuyan magma, belirgin altıgen sütunlara ayrılarak bugünkü görünümünü kazandı. Taşlaşmış ağaç iddiaları: Sosyal medyada, Şeytan Kulesi'nin dev bir taşlaşmış ağaç olduğu yönünde iddialar bulunsa da, bu iddialar bilimsel olarak desteklenmemektedir.

Kayaçlar, oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır: 1. Magmatik (Püskürük) Kayaçlar: İç püskürük kayaçlar: Magma, yer kabuğu içinde soğuyarak oluşur (örneğin, granit, siyenit, diyorit). Dış püskürük kayaçlar: Magma, yer yüzüne çıkarak soğur (örneğin, bazalt, andezit, obsidyen). 2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Fiziksel (kırıntılı) tortullar: Mineral ve taş parçalarının birikmesiyle oluşur (örneğin, kum taşı, çakıl taşı, kil taşı). Kimyasal tortullar: Suda eriyik halde bulunan tuz ve minerallerin çökelmesiyle meydana gelir (örneğin, kireç taşı, jips, kaya tuzu). Organik tortullar: Bitki ve hayvan kalıntılarının birikmesiyle oluşur (örneğin, kömür, tebeşir, mercankaya). 3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Yüksek basınç ve sıcaklık altında diğer kayaçların değişime uğramasıyla oluşur (örneğin, mermer, gnays, şist).

Magmatik ve metamorfik kayaçlar, jeolojik süreçlerle oluşan iki ana kaya türüdür. Magmatik kayaçlar, yerkabuğunun altında bulunan erimiş sıvı minerallerden (magma) oluşur. Metamorfik kayaçlar ise mevcut magmatik, tortul veya diğer metamorfik kayaçların yüksek basınç ve sıcaklık altında değişmesiyle oluşur.

Başkalaşım kayaçları, yüksek sıcaklık, yüksek basınç ve kimyasal aktiviteler gibi faktörlerin etkisiyle önceden var olan kayaçların değişime uğraması sonucu oluşur. Bu süreç, genellikle şu şekilde gerçekleşir: 1. Kayaçların Üst Üste Binmesi ve Çarpışması: Kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde üst üste binmesi veya çarpışması, yüksek basınç ve sıcaklıklara neden olur. 2. Minerallerin Yeniden Kristalleşmesi: Bu koşullar altında, kayaçların içindeki mineraller yeniden kristalleşir ve yapılarını değiştirir. 3. Kimyasal Reaksiyonlar: Bazı minerallerin erimesi veya farklı minerallerin yeniden kristalleşmesi, kayacın bileşiminin değişmesine yol açar. Sonuç olarak, başkalaşım kayaçları daha yoğun ve dayanıklı hale gelir.

Tek Taş olarak bahsedilen taşın hammaddesi, kuvars grubu kayaçlardır.