CümleAnalizi

Cümlede belirteç (zarf) bulmak için şu sorular sorulabilir: Nasıl? (durum zarfı). Ne zaman? (zaman zarfı). Nereye? (yer-yön zarfı). Ne kadar? (miktar zarfı). Neden, niçin, niye? (soru zarfı). Ayrıca, bir kelimenin zarf mı, sıfat mı olduğunu tespit etmek için cümledeki işlevi ve diğer kelimelerle ilişkisi incelenir. Örnek: "Hızlı araba" cümlesinde "hızlı" kelimesi sıfat, "hızlı yürümek" cümlesinde ise belirteçtir.

Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir soru kullanılmaz. Yüklem, cümlede özne tarafından gerçekleştirilen eylemi, hareketi, oluşu, olguyu veya yargıyı bildiren sözcük ya da sözcük grubudur. Yüklemi bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Önce özne bulunur. 2. Ardından, yükleme belirli sorular sorulur. Yüklemin bulunabileceği bazı sorular şunlardır: "Yargı bildiren çekimli öge nedir?"; "Cümlede işi, hareketi, yargıyı bildiren çekimli unsur nedir?". Yüklem, fiil veya isim soylu olabilir. Fiil yüklem: "Öğretmen sınav kâğıtlarını dağıttı" cümlesinde "dağıttı" sözcüğü. İsim yüklem: "Tahsin gelemeyeceğini söyledi; çok yorgunmuş" cümlesinde "yorgun" sözcüğü. Yüklem, tek kelimeden oluşabileceği gibi bir kelime grubundan da oluşabilir.

Yan ve temel cümle bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Yan cümleciklerin genellikle cümlenin başında yer aldığını göz önünde bulundurmak gerekir. 2. Cümleyi açıklayan, tanımlayan veya yargıyı ifade eden söz öbekleri, yan cümlecik olarak değerlendirilmelidir. 3. Yan cümleciklerin bulunduğu cümleler, yapı bakımından birleşik cümle olarak geçer. 4. Dilek-şart kipi ve ek-fiilin şartı (-se) ile oluşturulanlar (şartlı), “ki” bağlacı ile oluşturulanlar, iç içe cümleler ve fiilimsiler ile oluşturulan cümlelerde yan cümlecik mutlaka vardır. Temel cümle, bir cümlenin yüklemi olarak kabul edilir ve cümlenin bildirmek istediği asıl yargı bu cümleyle verilir. Örnekler: "Bu evi görünce, mazideki günler aklıma geldi" cümlesinde temel yargı "Mazideki günler aklıma geldi." cümlesidir. "Minareyi çalan kılıfını hazırlar" cümlesinde “minareyi çalan” sözleri yan cümleciktir. Yan ve temel cümle bulma konusunda daha fazla bilgi için aşağıdaki kaynaklara başvurulabilir: sabah.com.tr; bilgiyelpazesi.com; dilbilgisi.net.

Yakınma cümlesi bulmak için şu özelliklere dikkat edilebilir: Memnuniyetsizlik bildirme. Duygusal ifade. Çözüm arayışı. Örnek yakınma cümleleri: "Gittiğinden beri hiç aramadı." "On üç yaşına girdi, halen odasını toplamayı öğrenemedi." "Nerede nasıl davranacağını bir öğrenebilse." "Güzelim sahil kasabası iki yılda beton yığınına döndü." "İnsanlar hâlâ uğradıkları haksızlıklara ses çıkarmıyor."

Amaç ve sonuç cümlelerini ayırt etmek için şu adımlar izlenebilir: 1. Soru Sorma: Amaç-sonuç cümlelerini bulmak için cümleye "hangi amaçla" sorusu sorulur. 2. Edatlar: Bu tür cümlelerde genellikle "için, diye, üzere" gibi edatlar kullanılır. 3. Yargı Sayısı: Amaç-sonuç cümlelerinde iki yargı bulunur; ilk yargıda amaç, ikinci yargıda ise bu amaçla yapılan eylemin sonucu belirtilir. 4. Gerçekleşme Durumu: Amaç-sonuç cümlesinde ilk yargıdaki amacın gerçekleşip gerçekleşmediği belli değildir. Örnek: Amaç-sonuç: "Sınavı kazanmak için çok çalışmış" cümlesinde, "hangi amaçla çok çalışmış" sorusuna "sınavı kazanmak için" cevabı verilir. Neden-sonuç: "Çok çalıştığı için iyi not almış" cümlesinde, "neden iyi not almış" sorusuna "çok çalıştığı için" cevabı verilir.

Cümlede anlama çalışmak için aşağıdaki yöntemler kullanılabilir: Konu anlatımı izlemek: Cümlede anlam konusu, YouTube'da "Cümlede Anlam Konu Anlatımı" gibi videolarla öğrenilebilir. Örnekler çözmek: Superprof sitesinde cümlede anlam konu anlatımı ve örnekleri bulunmaktadır. Test çözmek: turkedebiyati.org sitesinde cümlede anlam konu testleri yer almaktadır. Kavramları öğrenmek: Dilbilgisi.net sitesinde cümle yorumlama kavram haritası ve açıklaması bulunmaktadır. Cümlede anlam konusu; anlatım özelliklerine göre cümleler, anlamlarına göre cümleler ve cümlede anlam ilişkileri olmak üzere üç ana başlıkta incelenir. Ayrıca, bir cümleyi oluşturan sözcüklerin doğru sırayla dizilmesi de cümlede anlam konusu içinde yer alır.

Cümlede karşılaştırmanın bulunup bulunmadığını anlamak için aşağıdaki unsurlara dikkat edilebilir: Karşılaştırma kelimeleri: "Daha, en, gibi, kadar" gibi kelimeler veya "-den/-dan, -ki(n)den" gibi ekler karşılaştırma sinyali verebilir. Sıfat kullanımı: Kısa sıfatlar için "-er" eki eklenir veya "more" kelimesi kullanılır. Than bağlacı: Karşılaştırma cümlelerinde genellikle "than" bağlacı bulunur. Örnekler: "My house is bigger than yours" (Benim evim, seninkinden daha büyük). "She runs faster than her brother" (O, kardeşinden daha hızlı koşuyor). "This book is more interesting than the last one" (Bu kitap, son okuduğumdan daha ilginç).

Yüklem, cümlede özne tarafından gerçekleştirilen eylemi, hareketi, yargıyı veya oluşu bildiren çekimli öğedir. Yüklem örnekleri: "Ben işlerimi zamanında yaparım" cümlesinde "yapmak" sözcüğü. "Buradaki evlerin hepsi çok güzeldi" cümlesinde "güzeldi" sözcüğü. "Komşu, komşunun külüne muhtaçtır" cümlesinde "muhtaç" ismi. "Araba kalabalığı şehri yaşanmaz hâle getirdi" cümlesinde "getirdi" fiili. "Hava dün çok güneşliydi" cümlesinde "güneşliydi". Yüklemler, fiil veya isim soylu olabilir.

Cümlede özneyi bulmak için çıkmış sorular üzerinden bir inceleme yapmak amacıyla aşağıdaki kaynaklar kullanılabilir: yksedebiyat.org sitesinde 1992, 1993 ve 1998 yıllarına ait cümlenin ögeleri ile ilgili çıkmış sorular ve çözümleri bulunmaktadır. dilbilgisi.net sitesinde cümlenin ögeleri konu anlatımı ve örnek sorular yer almaktadır. youtube.com sitesinde "Cümlenin Ögeleri Çıkmış Sorular | SON 7 YIL" başlıklı bir video bulunmaktadır. yeninesilturkce.com sitesinde cümlenin ögeleri ile ilgili çıkmış sorular ve cevapları PDF formatında sunulmaktadır. mynet.com sitesinde cümlenin ögeleri ile ilgili örnek test soruları yer almaktadır. Özne, yükleme sorulan “kim” ve “ne” soruları sayesinde bulunur.

Girişik cümlelerde yan cümleciği bulmak için şu yöntemler kullanılabilir: Bağlaçlar ve ilgi zamirleri: "ki", "de/da (bağlaç olan)", "nasıl", "neden", "ne zaman", "kim", "hangi" gibi soru kelimeleri yan cümleciğin belirtisi olabilir. Yüklemin ekleri: "-dık", "-miş", "-ecek" gibi ekler, yan cümleciklerin ne kadar gizli olabileceğini gösterir. Cümlenin yapısı: Yan cümlecik genellikle cümle başında yer alır. Ayrıca, cümledeki virgüller de yan cümlecikleri işaret edebilir, ancak tek başına virgülün varlığı veya yokluğu kesin bir kanıt değildir. Yan cümleciklerin tespiti, cümlenin bağlamına ve dil bilgisi kurallarına bağlı olarak değişebilir.

Ara sözler, cümle içinde belirli bir öğenin veya cümlenin dışındaki bir unsurun açıklanması amacıyla kullanılır. Ara sözleri bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Virgül veya kısa çizgi arayın: Cümlede iki virgül veya iki kısa çizgi olup olmadığını kontrol edin. 2. Ek bilgileri inceleyin: Bu işaretlerin arasında, cümlenin anlamını değiştirmeden ek bilgi veren, açıklama getiren veya bir unsuru niteleyen kelime veya kelime grupları olup olmadığını tespit edin. Örnek: "Annem, hiç unutmam, bana o serçeyi peçeteyle tutturdu" cümlesinde, "hiç unutmam" ifadesi bir ara sözdür. Ara sözler, cümlenin akışını bozmayacak şekilde ana cümleden ayrılır.

Fiil çatısını bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Öznesine göre fiil çatıları: Etken fiil: Özne, işi kendisi yapar ve cümlelerde özne gerçektir. Edilgen fiil: İş başkası tarafından yapılır ve özne sözdedir. Dönüşlü fiil: Özne, işi yaparken aynı zamanda o işten etkilenir. İşteş fiil: Eylem, en az iki kişi tarafından karşılıklı ya da birlikte yapılır. 2. Nesnesine göre fiil çatıları: Geçişli fiil: Yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verir. Geçişsiz fiil: Nesne alamaz. Örnekler: "Bütün sokaklar temizlendi" "Adam hep kendisiyle övünüyor" "Herkes bu konuyu anladı" "Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu"

Özne ve tümleç bulmak için şu adımlar izlenebilir: 1. Yüklemi Bulma: Cümlenin öğeleri aranırken ilk önce yüklem bulunur. 2. Özne Bulma: Özne, yükleme sorulan “kim” veya “ne” soruları ile bulunur. 3. Tümleç Bulma: Nesne: Yükleme “neyi”, “kimi” soruları sorularak belirtili nesne, “ne” sorusu sorularak belirtisiz nesne bulunur. Dolaylı tümleç: Yükleme “kime”, “kimde”, “kimden”; “nereye”, “nerede”, “nereden”; “neye”, “neyde”, “neyden” soruları sorularak bulunur. Zarf tümleci: Yükleme “nasıl”, “ne zaman”, “ne kadar”, “neden”, “niçin” soruları sorularak bulunur. Edat tümleci: Yükleme “ne ile”, “kim ile”, “ne için”, “kim için” soruları sorularak bulunur. Örnek: "Öğrenciler sahnedeki arkadaşlarını alkışladılar" cümlesinde: Yüklem: alkışladılar. Özne: öğrenciler. Nesne: arkadaşlarını. Dolaylı tümleç: sahnedeki. Zarf tümleci: güneş doğarken.

Nesne olup geçişli olmayan cümle bulmak için, geçişsiz fiil içeren cümleler incelenebilir. Geçişsiz fiiller, nesne almayan ve “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap vermeyen fiillerdir. Örnek cümleler: "Dayımlar bugün tatile gidiyor" cümlesinde "gitmek" eylemi geçişsizdir. "Ali'nin sözlerine çok güldük" cümlesinde de "gülmek" eylemi geçişsizdir.

Yer tamlayıcısını (dolaylı tümleç) bulmak için yükleme "neye, nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neden" soruları sorulur. Örnek cümleler ve yer tamlayıcısı: "Kuruma dilekçe verdim" (-a, "nereye?"). "Babamdan harçlık istedim" (-dan, "kimden?"). "Ormandan koşarak uzaklaştım" (-dan, "nereden?"). "Bende aynısı var" (-de, "kimde?"). "Sularda binlerce canlı türü yaşar" (-da, "nerede?"). "Her sonbahar hüzün çöker yüreğime" (ne zaman?). "Cebimden bir onluk çıkardım" (-dan, "nereden?"). "Bu soruyu ona sormaktan çekindim" (kime?). "Sende önemli bir şeyler var" (kimde?). "Bu sorunlar yüzünden seni kaybettim" (neden?).

Bir cümlenin olumsuz olduğunu anlamak için şu unsurlara dikkat edilebilir: Olumsuzluk ekleri: Fiil cümlelerinde "-ma/-me", "-maz/mez" ekleri; isim cümlelerinde ise "-sız/-siz" ekleri olumsuzluğu ifade eder. Olumsuzluk belirten kelimeler: "Değil", "hiç", "yok", "hayır", "ne ... ne (de)", "ama", "aksi hâlde", "yoksa" gibi kelimeler cümleye olumsuzluk katar. Yapısal özellikler: Bazı cümleler, görünüşte olumlu olsa da soru ekleri veya bazı kalıplaşmış yapılarla olumsuz anlam taşıyabilir. Örnekler: "O dün okula gitmemiş" (olumsuz fiil cümlesi). "Bugün hiç güzel bir gün değil" (olumsuz isim cümlesi). "Ne Ali ne de Ahmet geldi" (olumsuz bağlaç kullanımı).

Yüklem ve yüklem eksikliği arasındaki fark şu şekilde ayırt edilebilir: Yüklem: Cümlede eylemin veya durumun bildirildiği, fiille ifade edilen unsurdur. Yüklem Eksikliği: Cümlede iki farklı yüklemeye bağlanması gereken sözlerin tek bir yüklemeye bağlanmasından kaynaklanır. Örnekler: Yüklem: "Kahvaltıda peynir ekmek ve çay içtik" cümlesinde "içtik" kelimesi yüklemdir. Yüklem Eksikliği: "Bugün ben yemek, o ise temizlik yaptı" cümlesinde, "ben" öznesine ait bir yüklem kullanılmadığı için yüklem eksikliği vardır.

"Pencerelerinden süzülen mavi, mor, sincap rengi bahar aydınlığı, çinilerinin yeşil derinliklerinde birikiyor, koyulaşıyordu" cümlesindeki ögeler şunlardır: Yüklem: birikiyor, koyulaşıyordu. Özne: mavi, mor, sincap rengi bahar aydınlığı. Yer tamlayıcısı (tümleç): pencerelerinden, çinilerinin derinliklerinde. Cümlede sıfat, zamir, isim tamlaması, edat ve bağlaç ögelerine dair bilgi bulunamamıştır.

İki noktalı cümlelerde öznenin nasıl bulunacağına dair bilgi bulunamadı. Ancak, özneyi bulmak için cümlede yükleme "kim" veya "ne" sorusu sorulur. Özne türleri: Gerçek (açık) özne: Cümlede açıkça ifade edilir. Gizli özne: Cümlede açıkça belirtilmez, yüklemin çekiminden anlaşılır. Sözde özne: Edilgen çatılı fiillerin kullanıldığı cümlelerde, yapılan işten etkilenen unsurdur.

Şaşırma cümlesi, beklenmedik bir durum karşısında ne yapacağını bilememek, hayret etmek anlamı taşıyan cümlelerdir. Örnekler: "Ne, roman yarışmasına mı katıldın!"; "Böyle ansızın gideceğini hiç düşünmemiştim"; "Sınav sonucunu çok yüksek beklerken düşük gelmesin mi!"; "Ne yani bu poşetleri biz mi taşıyacağız!"; "Bu yaşına kadar bunları bilmeden nasıl geldin!".