Ziya Paşa'nın "Şiir ve İnşâ" makalesi, yazı, dil ve edebiyat üzerine olan düşünceleri eleştirel bir üslupla ortaya koyar. Makalede ele alınan bazı konular: Şiir ve düzyazı kavramları: Şiir, vezinli söz (kelâm-ı mevzûn) olarak tanımlanır. Divan şiiri ve nesri: Divan şiir ve nesri, Doğu eksenli özentilik olarak görülür ve yerel ile ulusal olmadığı belirtilir. Halk şiiri ve nesri: Türklerin doğal şiiri, halk şairlerinin eserleri olarak kabul edilir. Eğitim: Eğitimin, nazım ve nesirde güzel yazmayı öğrenmekle aynı anlama geldiği ifade edilir. Taklit: Türklerin, İranlıları ve Arapları taklit etmeleri nedeniyle ortaya melez bir şiir ve nesir çıktığı söylenir. Özgünlük: Kendine özgü bir şiir ve nesrin olduğu, bunun taşrada ve İstanbul’da halk arasında hâlâ olduğu gibi durduğu belirtilir. Makalenin sonunda, şiir ve nesirdeki eksikliklerin giderilmesi için doğal olmak ve kendine yönelmek gerektiği vurgulanır.