Cezmi romanının konusu, 16. yüzyılda Osmanlı-İran savaşları sırasında yaşayan vatansever asker Cezmi'nin başından geçenlerdir. Olayların özeti: Cezmi, aynı zamanda şair ve bilgili bir asker olarak İranlılarla yapılan savaşa gönüllü olarak katılır. Savaşta Adil Giray ve kardeşi Gazi Giray esir düşer. Romanın büyük bir kısmı Tebriz Sarayı'nda, Adil Giray, Perihan ve Şehriyar arasında geçer. Perihan, Adil Giray'a aşık olur ve Osmanlı'nın desteğiyle İran saltanatında söz sahibi olmak ister. Şehriyar, Perihan'ın planlarını öğrenince aralarında mücadele başlar. Perihan, Şehriyar ve Adil Giray hayatını kaybeder, Cezmi ise ağır yaralanır. Cezmi, derviş kılığına girerek ülkesine geri döner.