Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir televizyon programında sunucu ve yemek tarihi uzmanı Priscilla Mary İşın (veya Priscilla Maria) arasında geçen bir röportaj formatındadır. Priscilla, "Türk Tatlıları Tarihi", "Osmanlı Mutfak Sözlüğü", "Yemek Kültürü" ve "Gülbe Şeker" gibi kitapların yazarıdır.
- Röportajda Osmanlı mutfağı ve yemek tarihi detaylı olarak ele alınmaktadır. Konuşmacılar, Osmanlı mutfağının tarihsel gelişimi, Arap ve İran mutfağından etkilenmesi, Avrupa'ya yayılması, sofra adabı kuralları, malzeme seçimi, çorba kültürü, bulgur ve pirinç pilavları, kadayıf türleri ve Osmanlı mutfağının Avrupa'daki etkileri gibi konuları inceliyorlar.
- Röportajda ayrıca Osmanlı mutfağının kültürel boyutları, "tuz ekmek hakkı" kavramı, şekerin manevi anlamları, kudret helvası, çam balı, lokum, pişmaniye ve güllaç gibi tatlıların tarihçesi ve kültürel önemleri de ele alınmaktadır. Konuşmacılar, Osmanlı mutfağının 19. yüzyılda başlayan Batılılaşma sürecine nasıl tepki verdiğini ve Osmanlıca yemek kitaplarının çevirisi konusundaki çalışmaları da paylaşıyorlar.
- 00:11Yemek Tarihi Programı
- Günümüzde televizyonlarda yemek programları siyaset ve kültür programlarının önünde yer alıyor ve reyting rekorları kılmaya başlıyor.
- Yemek sadece yapımı değil, bir tarihi de var ve bu programda yemek tarihi üzerinden toplumları ve kültürleri inceleyecekler.
- Programda Priscilla Mary İşın adlı yazarın yemek tarihi üzerine yazdığı kitaplar tanıtılacak.
- 01:04Priscilla Mary İşın'ın Kitapları
- Yapı Kredi Yayınları'ndan "Frederick Ünger, Yunanistan Kralı II. Otto'nun Şekercibaşı'nın Şark Şekerciliği Üzerine" kitabı.
- "Mahmut Nedim Bintos'un Bir Osmanlı Subayının Yemek Kitabı: Aşçıbaşı" kitabı.
- "Türk Tatlıları Tarihi" kitabı, sadece tatlı tarifleri değil, tatlının tarihi ve edebi yönlerini anlatıyor.
- "Osmanlı Mutfak Sözlüğü", "Yemeğin Kültürel Tarihi: Avcılıktan Gurmeliye" ve "Osmanlı Mutfak İmparatorluğu" gibi kitaplar da programda tanıtılacak.
- 02:48Yemek Tarihi Örnekleri
- Peygamber Efendimiz arpa ekmeği yiyormuş ve bu nedenle Kırım'daki sufiler buğday ekmeği yemiyorlarmış.
- Evliya Çelebi'ye göre değirmenleri döndüren atların acı çektikleri için pilleri olmadığı ve el değirmeninin sünneti resul olduğu anlatılır.
- Çinli bir prenses Hun hükümdarına gelin olurken memleket hasretiyle yanarak Hunların yediği yiyecekleri beğenmediğini anlatan bir şiir yazmış.
- Süt içen toplumlar (göçebe veya yarı göçebe) ile çiftçilikle uğraşan yerleşik toplumlar arasında çatışmalar olmuştur.
- 06:15Karikatürler ve Yemek Tarihi
- 5 Ekim 1908'de yayınlanan bir karikatürde Karagöz bakkaldan alışveriş yaparken "Balkan kurtlanmış" diyerek Balkanlar'daki isyanı yemekle ilişkilendirmiş.
- Karikatürde ipe asılı pastırma, sucuk ve tezgahta kesilmiş dört teker kaşar görülebiliyor.
- Yemek tarihi, toplumları anlamak için çok önemli bir ayna görevi görüyor.
- 08:30Karagöz Karikatürleri
- Karagöz karikatürlerinde hem siyasi mesajlar hem de o dönemde yediği yiyecekler görülebiliyor.
- Bir karikatürde Karagöz macuncu tepsisi önünde, tepsinin ortasında dönen bir işaret var ve çocuk bu işaretin nereye duracağını tahmin ediyor.
- Macuncu tablasının üzerinde Litosk, Erfurt, Petersburg, Bres, Varşova yazıyor ve bu karikatür Almanya'nın 13 Temmuz 1915'te Ruslara karşı başlattığı saldırıyı gösteriyor.
- 10:36Karikatürler ve Yemek Tarihi
- Karagöz karikatürleri hem yemek tarihi hem de gerçek tarihi açısından ilginç bir örnek oluşturuyor.
- Resimlerde, minyatürlerde ve gravürlerde detaylar bulunuyor; yazı ve resimler birleştirildiğinde çok şey anlaşılabiliyor.
- Karagöz'ün bir sayısında, Rusya'nın Osmanlı Devleti'ne savaş açtığı gün yayınlanmış ve dört gün sonra Fransa ve İngiltere de Osmanlı'ya savaş açacaklardı.
- 12:50Osmanlı ve Fransa Mutfağı Karşılaştırması
- Avrupa'da prestijli yemekler arasında av hayvanları yer alırken, Osmanlı'da av hayvanları seviliyor ancak sosyal sınıfları belirtmek için kullanılmıyor.
- Avrupa'da sebzelerin önemine göre bir hiyerarşi var: toprak altında yetişenler en alçak, toprak üstünde yetişenler bir derece daha uygun, ağaçlarda yetişen meyveler ise asilliğe giden şey olarak sayılıyor.
- Osmanlı'da sebze her türlü sebze önemsenir ve değer verilir, saray mutfağı ve halk mutfağı arasında temelde aynı yemekler var, sadece sarayda daha şampanya bir hali var.
- 16:47Ekmek Kültürü
- Bizans'ta ve Osmanlı'da beyaz ekmek varlıklı insanların yedikleri bir şeydi, şimdi ise tersi durumda.
- Beyaz renk daha saf ve değerli olarak görülüyor, mesela beyaz baklava yapılıyor.
- Müslümanlıkta ekmek kutsal sayılsa da dini birerimde kullanılmıyor, Hristiyanlıkta ise (özellikle Batı Kilisesi'nde) kutsal ekmek kullanılıyor.
- 19:23Ekmekin Tarihi Önemi
- Ekmek neredeyse her kültürde önemli bir yer tutmuş: Sümerler, Asurlular, Mısırlılar, Hititlerde tapınaklarda en önemli adak ekmekti.
- Hititlerde yüz elli farklı ekmek çeşidi vardı: farklı şekillerde, susamlı, farklı türlü.
- Çinlilerde ekmek kültürü yoktu çünkü kuzeyde buğday kültürü varken güneyde pirinç daha önemliydi.
- 20:29Yemek Tarihi Çalışmaları
- Mahmut Nedim Bin Tostun'un "Aşçıbaşı" adlı Osmanlı subayının yemek kitabı çok değişik bir kitap olarak tanımlanıyor.
- Konuşmacı, Türkiye'ye yerleşip eşiyle evlendikten sonra yemeklere meraklı aileyle tanışarak yemek tarihine ilgi duymaya başlamış.
- Yemek tarihi konusunda çok zengin bir bibliyografya oluşturmuş ve seyahatnameler okuyarak bilgi toplamış.
- 24:10Osmanlıca Yemek Kitapları ve Öğrenme Süreci
- Google Inter sayesinde artık kütüphanelerde bulunamayacak kitap yok, bu büyük bir avantaj.
- Konuşmacı, İstanbul sahaflarında Osmanlıca yemek kitapları toplamış ve Türk Dünyası Araştırma Vakfı'nda çeviri yaparken Osmanlıca öğrenme fırsatı bulmuş.
- Profesör Turan Yazgan, konuşmacıya Osmanlıca öğrenmesi için bir kitap vermiş ve üç hafta sonra Osmanlıca okuyabileceğini söylemiş.
- 26:23Osmanlıca Yemek Kitaplarının Zorlukları
- Osmanlıca öğrenme süreci zor olmuş, girişleri okumak çok ağdalı bir Osmanlıca olduğu için zorlanmış.
- Normal lügatlarda sadece basit yemekle ilgili terimler bulunurken, Osmanlıca yemek tariflerindeki kelimeleri anlamak için özel bir çalışma gerektirmiş.
- Konuşmacı, yıllar boyunca topladığı notları birer birer ekleyerek kendi için bir lügat oluşturmuş.
- 28:10Mahmut Nedim Vitosu'nun Aşçıbaşı Kitabı
- Mahmut Nedim Vitosu'nun Aşçıbaşı kitabı, Osmanlı subayının yazdığı bir yemek kitabıdır ve canlı bir dil kullanılmış.
- Kitabın yazarı çocukken annesinden yemek yapmayı öğrenmiş, askerlik döneminde silah arkadaşları için yemek kitabı yazmış.
- Kitapta Bitlis'ten, Rodos'tan, Erzurum'dan, Kars'tan farklı yerlere ait tarifler bulunmaktadır.
- 30:06Osmanlı Mutfağı ve Müze Durumu
- Osmanlı yemek kitaplarında saklama ve pişirme metotları hakkında ilginç bilgiler bulunmaktadır.
- İstanbul'da mutfakla ilgili müze bulunmamaktadır; sadece Tembel Hanım Müzesi ve Türk İslam Müzesi'nde kısıtlı mutfak sergileri vardır.
- Topkapı Sarayı'nda da mutfak sergileri vardır ancak bunlar genellikle saray ve konak mutfağıyla ilgilidir, halkın mutfağıyla ilgili bir müze yoktur.
- 31:05Osmanlı Mutfak İmparatorluğu
- Konuşmacı, "Osmanlı İmparatorluğu bitti ama mutfağı yaşıyor" ifadesini kullanarak Osmanlı mutfağının etkisini vurgulamış.
- Osmanlı mutfağını anlamak için Ortaçağ Arap mutfağını bilmek gerekir çünkü Osmanlı mutfağı bu temelin üzerine gelişmiştir.
- Osmanlı döneminde bazı yemeklerin ortaya çıktığı görülmektedir; örneğin bulgur, tel kadayıfı ve baklava Osmanlı döneminde ortaya çıkmıştır.
- 34:15Osmanlı Mutfağının Etkileri
- Osmanlı coğrafyasında dolma, börek, tel kadayıfı ve baklava gibi yemekler yaygın olarak bulunur.
- Baklava Avrupa'ya gitmiş ve Avusturya'da şutrudelme olarak bilinmektedir.
- Osmanlı mutfağı, savaş ve barış süreçlerinde insanlar arasında etkileşim yaratmıştır.
- 35:23Orta Asya Türklerinin Sofra Adabı
- Orta Asya Türklerinin sofra adabı, Yusuf Has Hacip ve Kutadgu Bilig'den aktarılmış olup, sofrada bıçak çıkarma, kemik sıyırma, çok obur olmama, ikram edilen yemeği reddetmemek gibi kurallar içeriyor.
- Aşçının akıllı, bilgili, temiz, gözü tok ve gönlü zengin olması gerektiği vurgulanıyor.
- Tuz ve ekmek hakkı, bir insanın sofrasında yemek yediğinizde oluşan manevi bağ anlamına geliyor ve bu gelenek Müslümanlar'dan başka Rusya, Avrupa'da ve hatta İlyada'da bile görülebiliyor.
- 38:31Tuz ve Ekmek Hakkı Örnekleri
- Selçuklu komutanı Melikgazi, savaştığı bir Hıristiyan yiğitin yemek teklifini "tuz ekmek yemiş oluruz" diyerek reddetmiş.
- Tuz ekmek hakkını çiğneyen kişiye "tuz ekmek haini" denirdi ve bu kavram Avrupa kültüründe de görülür, örneğin Leonardo da Vinci'nin Son Yemek tablosunda Yahuda'nın dirseği ile tuzlu devirilmesi.
- Evliya Çelebi'nin babasından oğluna "besmelesiz yemek yeme, iki kişi söyleşirken dinleme, tuz ekmek hakkın gözet ve davetsiz bir yere varma" ikazı var.
- 41:59Osmanlı Mutfağı
- Osmanlı mutfağında her malzemeye verilen önem, yemeklerde malzemenin tadını alabilmek için fazla baharat kullanılmaması dikkat çekiyor.
- Osmanlı mutfağında sebze yemeği etle eşit konumda, her yemeğin sebzeye konuluyorsa o adını alıyor.
- Osmanlı mutfağında yemeklerin tıbbi faydalarına çok önem veriliyor, her derde bir yemek öneriliyor.
- 46:17Saray Mutfağı ve Seyyahların Gözlemleri
- Sarayın bahçesinde sebze ekilip biçiliyor ve seyyahların ilgisini çekiyor.
- Avrupalılar Türklerin salata yemesini yadırgıyor, çiğ çiğ yediklerini şaşırıyorlar.
- Sofrada salata başından sonuna kadar bulunuyor, sıcak yemekler sırayla gelirken salata hep kalıyor.
- 47:46Osmanlı Mutfağında Suya Verilen Önem
- Osmanlı mutfağında su çok önemliydi, ancak Avrupa'da su çok sevilmez, yerine bira ve şarap tercih edilirdi.
- Günümüzde bile iyi suyu almak için haftada veya ayda bir kez uzak yerlere gidip su almak yaygın bir alışkanlıktır.
- Osmanlı padişahları da suya önem vermiş, farklı yörelerden su içmişlerdir.
- 50:04Osmanlı Yemek Kitapları ve Kadayıf
- Şirvani, İkinci Murat döneminde yaşayan bir hekimdir ve 13. yüzyılda Arapça bir yemek kitabını (Bağdadi) çevirmiştir.
- Şirvani, her yemeğin sağlığı ve faydalarını yazarken, çevirisi bitince 77-80 kadar tarif eklemiştir.
- Kadayıf tarihi incelendiğinde, 13. yüzyılda yassı kadayıf (taş kadayıf) olduğu, 15. yüzyılın başlarında tel kadayıf ortaya çıktığı görülür.
- 53:06Osmanlı Mutfağında Çorba ve Pilav
- Çorba, 13. yüzyıldan itibaren Osmanlı mutfağında çok önemli bir yemek kültürü haline gelmiştir.
- Saray menülerinde günlük yemeklerde bile beş çeşit yemeğin arasında iki çeşit çorba yer alıyordu.
- Bulgur ve pirinç Osmanlı mutfağında önemliydi; şehriye pilavı, kestaneli bulgur pilavı, safranlı pirinç pilavı gibi çeşitler yapılmaktaydı.
- 55:25Baklava ve Osmanlı Mutfağının Kaynakları
- Baklava, ince yufka açma tekniğiyle orta Asya'dan gelirken, şuruplu tatlı olayı Arap mutfağından alınmıştır.
- 10. yüzyılda Doğu Türkistan'daki bir mezarın içinde, kadınların oklava ile yufka açtığı biblolar bulunmuştur.
- Osmanlı mutfağı, kendi kendine yeten bir ekonomisiydi ve Avrupa ülkelerine pek çok gıda malzemesi ihraç ediyordu.
- 58:46Osmanlı'nın İhraç Politikası
- 17. yüzyılda Osmanlı, kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmek için kuru incir ve kuru üzüm ihracatını yasaklamıştı.
- İngiltere Kralı II. Charles'ın saray mutfağı için yılda iki gemi yükü kuru incir ve kuru üzüm satın almıştı.
- Osmanlı, büyük topraklarıyla ihracat yapmasına rağmen, temel yiyecek maddelerini içlerde bırakmak istemişti.
- 1:01:40Osmanlı Mutfağının Etkileri
- Macaristan'ın Osmanlı'nın elinde 150 yıl bulunması sonucu, Macaristan'da "Macar Böreği" adı verilen bir baklava tarifi mevcuttur.
- Osmanlı mutfağının etkileri Avusturya'ya kadar ulaşmış ve bu etkiler bugün milli mutfakların önemli unsurlarını oluşturmuştur.
- 1:02:34Kahve Kültürü
- Kahve kültürü, etiyopya'dan Yemen'e, oradan Şam'a ve Osmanlılar tarafından büyük önem kazanmıştır.
- Osmanlılar'da misafir ve kahve eşitlik kazanmış, misafir çağırıldığında ilk olarak kahve ikram edilirdi.
- Kahvenin Avrupa'ya yayılması, Venedik ve Marsilya üzerinden İngiltere'ye kadar gelen yabancılar tarafından başlatılmıştır.
- 1:04:24Osmanlı Mutfağının Avrupa'daki İzleri
- Sütlaç İtalya'da "Türk Usulü Pirinç", karpuz İngiltere'de "Türk Kabağı", koz helvası Avusturya'da "Türk Balı" olarak bilinmektedir.
- Türk Balı hala Güney Almanya ve Avusturya'da satılmakta ve "Turkish" olarak bilinmektedir.
- Şerbetlerde misk ve amber kullanılmaktaydı, bu pahalı malzemeler şerbetlerin lezzetine katkı sağlamıştır.
- 1:06:17Osmanlı Mutfağında Salatalar
- Osmanlılar çeşitli salatalar yiyordu; Avusturya elçisi Busbeck, yeniçerilerin şalgam, soğan, sarımsak, turp, hıyar, tuz ve sirkeden oluşan bir salata yediğini yazmıştır.
- Evliya Çelebi, salataların yağlı, sirkeli ve sarımsaklı olduğunu anlatmıştır.
- Batılı gezginler, Osmanlıların bol miktarda çiğ ot ve sebze yiyişlerini sağlığa aykırı bir alışkanlık olarak düşünmüşlerdir.
- 1:07:12Dini Etkiler ve Perhizler
- Hristiyanların Osmanlı mutfağına katkısı vardır, ancak bunu dini etkiden ayırmak gerekir.
- Bazı Hristiyan grupları (özellikle Ermeniler) yılın altı ayından fazlasını perhiz eder, bu süre içinde balık bile yememektedir.
- Müslümanlıkta Ramazan var ancak perhizlerin aksine, Ramazan'da her şey yenebilir, sadece gündüz oruç tutulur.
- 1:09:22Batı Mutfağının Osmanlı'ya Etkisi
- 1700-1923 yılları arasında Batı mutfağı Osmanlı'ya gelmeye başlamış ve yavaş yavaş baskın olmaya başlamıştır.
- Parmesan peyniri gibi bazı ürünler çok erken dönemlerden itibaren Venedik elçileri tarafından saraya hediye olarak getirilmiş ve beğenilmiştir.
- 19. yüzyılın sonundan itibaren batılılaşmaya tepki gösterenler, örneğin Mahmut Nedim, peynirli yumurta yerine yerli beyaz peynir kullanmayı tavsiye etmiştir.
- 1:11:29Batılılaşma ve Yerel Mutfağın Korunması
- 19. yüzyılın ortasından itibaren batılılaşma bir prestij meselesi haline gelmiş ve bazı insanlar mutfağın kaybedilmesinden endişe etmiştir.
- Özellikle İstanbul gibi büyük şehirlerde etkili olmasına rağmen, İstanbul dışında bu etki o kadar fazla değildir.
- Batılılaşma sadece Osmanlılar için değil, birçok Avrupa ülkesi için de yaşanan bir süreçtir.
- 1:14:34Alexisso'nun Osmanlı Mutfağı Hakkındaki Değerlendirmesi
- Alexisso, İngiliz askerlerin hastalanmasına ve orduyun askerlerini iyi besleyememesine bağlı olarak Osmanlı saray mutfağını gezip inceledi.
- Alexisso, 19. yüzyılda İstanbul'da iki yıl geçirdikten sonra Times gazetesine yazdığı mektupta Osmanlı yemeklerinin Fransız ve İngiliz mutfaklarına alınırsa kazanç sağlayacağını belirtti.
- Türk mutfağında yemeklerin yavaş pişirilmesiyle lezzeti ve kokusu korunmuş, taş veya mermer üzerine yayılmış köz ateşinde pişirme sistemi üstündü.
- 1:16:01Alexisso'nun Önerdiği Osmanlı Yemekleri
- Alexisso, kremalı bamya püresi, istiridyeli pilav, kuzu çevirme, dolma, köfte, şiş kebap, bıldırcınlı pilav, patlıcan baskısı, sakız kabağı vası, lokum, muhallebi, baklava ve ekmek kadayıfını öneriyordu.
- Osmanlı mutfağında patlıcan çok önemliydi, ancak dondurması eksikti.
- 1:17:11Osmanlı Sofrası ve Yemek Sistemi
- Alman bir subayın İkinci Mahmut devrindeki bir ziyafetten aktardığına göre, Osmanlı sofrasında şarap yoktu ve yemekler sırayla servis ediliyordu.
- Osmanlı'da önce tuzlu yemekler, sonra tatlı, tekrar tuzlu yemekler şeklinde bir sistem vardı, bu Avrupa'daki yemek sisteminin aksine.
- Osmanlı usulünde yemekler birer birer geliyordu: önce bir sıcak yemek, ikinci sıcak yemek, ardından bir tatlı ve son olarak meyve.
- 1:19:16Osmanlı Yemeği Geleneği ve Sağlık
- 19. yüzyıldan itibaren Avrupalılar Osmanlı yemeği geleneğine alıştılar, ancak tatlıların en son gelmesi konusunda şikayetler başladı.
- Osmanlı'da tatlılar genellikle turşu gibi ekşi yiyeceklerle dengelenirdi, bu sağlık açısından faydalıydı.
- Almanya'da "kuzin" adı verilen, yemeğin ortasında dondurma bulunan bir yemeği vardı, bu da ağız tadı için veya sağlık açısından önemliydi.
- 1:20:21Tatlıların Tarihi ve Kültürü
- Konuşmacı, tatlı ve reçeller üzerine yoğunlaşarak "Gülbe Şeker" adlı bir kitap hazırlamıştı.
- Kitapta tatlıların tarihini araştırıp kültürel değişimlerini anlatmış, pişmaniyenin 19. yüzyılda Mısır'da icat edildiğine dair yanlış bilgileri sorgulamıştı.
- Kitapta şeker fiyatları, kaçak şekercilik, Akide Şeker ve II. Abdülhamid'in kızı Ayşe Osmanoğlu'nun Hacı Bekir'den tarif aldığı gibi konuları da yer almaktadır.
- 1:21:54Şeker ve Helva'nın Manevi Anlamları
- Şekerli şeyler manevi anlamlar taşır; evlilikte şeker yemek, mutluluk, iyilik ve neşelik ifade eder.
- Yahudiler tatlı yememekle, Türkler ise ölümden sonra helva atmakla manevi anlamlarla ilişkilendirirler.
- Kudret helvası özellikle ilginç bir ürün olup, Kur'an-ı Kerim'de Bakara Suresi'nde ve Tevrat'ta da geçmektedir.
- 1:23:09Kudret Helvası Hakkında Bilgiler
- Kudret helvası, arılar çiçeklerden nektarı alıp bal üretir gibi, başka böceklerin bitkilerin öz suyunu emerek yaptığı bir üründür.
- Bu ürün birçok toplumda bulunmakta olup, İran'da İsrailoğulları burun kıvırmış, Anadolu'da Amazonlar at sütüyle birlikte kız çocuklarına yedirmişlerdir.
- Kudret helvası eskiden Türkiye'de, özellikle Diyarbakır ve Bitlis'te yaygınken, şimdi çok yaygın değildir.
- 1:24:51Çam Balı ve Önemi
- Çam balı Türkiye için çok önemli bir ihraç ürünüdür ve Türkiye dışında sadece Yunanistan'da biraz üretimi vardır.
- Ege bölgesindeki sarıçam ve kızılçam üzerinde oluşan kudret helvası, arılar tarafından yiyilerek özel tadı olan çam balı üretilir.
- Osmanlı mutfağında helva karıştırma çok önemli bir işlemdir ve birçok çeşit helva vardır.
- 1:26:50Osmanlı Mutfağındaki Tatlılar
- Osmanlı mutfağında birçok çeşit helva vardır ve bunlar avrupa'da da satılmaktadır.
- Pişmaniye, İran'da başladığı, Selçuklu zamanından beri sekizyüz yıllık geçmişi olan bir tatlıdır.
- Pellete de çok eski bir İran tatlısı olup, güllaç da İran'dan başlayıp Osmanlı mutfağında önemli bir yere sahiptir.
- 1:30:07Kitap Tanıtımı
- Konuşmacı, "Şark Şekerciliği", "Osmanlı Mutfak Sözlüğü", "Fenni Taat" gibi kitaplarını tanıtıyor.
- Ayrıca "Gülbe Şeker", "Yemeğin Kültürel Tarihi" ve "Osmanlı Mutfak İmparatorluğu" kitapları da bahsediliyor.
- Yayında mutfak tarihi, insanları nasıl etkilediği ve medeniyetler arası etkileşimler üzerinden toplum okuması yapılmıştır.