Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir televizyon programı formatında olup, sunucu Oya, felsefeci Ahmet Hoca, bilim insanı Celal Şengör ve çeşitli akademisyenlerin katıldığı bir sohbeti içermektedir. Program, bayram hediyesi olarak sunulmuş ve pandemi sonrası ilk kez evinden çıkan Celal Şengör'ün katılımıyla gerçekleşmiştir.
- Video, "aydınlanma" kavramını merkeze alarak tarihsel gelişimini, temel kavramlarını ve etkilerini ele almaktadır. Konuşmacılar, Yunan aydınlanmasından Batı aydınlanmasına, Fransız Aydınlanması'na kadar olan süreçleri, önemli düşünürlerin (Kant, Descartes, Hume, Voltaire, Adam Smith) fikirlerini ve bu hareketin Türkiye'deki yansımalarını (Atatürk'ün reformları, Tanzimat) tartışmaktadır.
- Sohbet, akıl ve din arasındaki ilişki, aklın sınırları, matbaanın Aydınlanma'ya etkisi ve Aydınlanmanın bugünkü toplum üzerindeki kalıcı etkileri gibi konuları da kapsamaktadır. Ayrıca, Rönesans, 17. yüzyıl bilim devrimi, Ansiklopedi projesi ve dünya edebiyatındaki çeviriler gibi konular da detaylı olarak incelenmektedir.
- 00:19Programın Tanıtımı ve Misafirlerin Gelişmesi
- Sunucu, bayram hediyesi olarak keyifli bir program için sevilen dostlarla birlikte olduğunu belirtiyor.
- Celal Şengör, pandemi döneminde evinden dışarı çıkmasına izin verilmeyen bir kişi olarak uzun zamandır programlara katılamamış.
- Ahmet Hoca da programın diğer misafiri olarak yer alıyor.
- 01:29Misafirlerin Pandemi Döneminde Yaşadıkları
- Celal Şengör, pandemi döneminde bahçesine çıkıp hava almak zorunda kaldığını, ancak çok fazla vakit geçirmediğini söylüyor.
- Ahmet Hoca, pandemi döneminde Afganistan'dan Pamirler üzerinden Tibet'e doğru yolculuk yaptığını ve bu yolculukla ilgili ilginç bulgular elde ettiğini belirtiyor.
- Hoca, 280 milyon yıl önce başlamış olan kıta birliğinin 180-150 milyon yıl önce Asya ile çarpışmasıyla tamamlandığını açıklıyor.
- 04:07Aydınlanma Konusunun Tartışılması
- Programın konusu "aydınlanma" olarak belirlenmiş ve Celal Bey ile Ahmet Hoca bu konuyu tartışacaklar.
- Ahmet Hoca, aydınlanmanın 16. ve 17. yüzyılların başlarında başladığını, Alman ve Fransız kökenli olduğunu, sonra İngiltere ve İskocya'ya yayıldığını belirtiyor.
- Celal Bey, Türkiye'de felsefeye insanların ciddi bir ihtiyacı olduğunu ve bu nedenle aydınlanmaya geri dönmek gerektiğini vurguluyor.
- 06:32Aydınlanmanın Önemi ve Temel Kavramları
- Aydınlanmanın Batı için artık aktüel bir konu olmadığını, çünkü aydınlanmanın tüm ürünlerinin gündelik hayatta yaşamakta olduğunu belirtiyorlar.
- Aydınlanmanın Batı'ya ve 19. yüzyıldan itibaren dünyaya hediye ettiği temel kavramlar: akılcılık, anayasal yönetim, sekülarizm, hoşgörü, ilerleme, özgürlük ve bağımsızlık.
- Aydınlanmanın etkilerinin sadece Avrupa'da değil, Amerika'da da olduğunu, Amerika'nın anayasa yapıcılarının da bu etkiyi paylaştığını belirtiyorlar.
- 10:16Aydınlanmanın Farklı Yüzyüzlükleri
- Aydınlanmanın İngiliz, Fransız ve Alman versiyonları olduğunu, zaman bakımından İngiliz aydınlanması Fransız aydınlanmasından sonra, Alman aydınlanması ise İngiliz aydınlanmasından sonra geldiğini belirtiyorlar.
- Aydınlanmanın sadece felsefi değil, siyasi ve bilimsel boyutları da olduğunu, esas itibariyle entelektüel bir hareket olduğunu vurguluyorlar.
- Amerikan Federal Papers'deki ciddi felsefi tartışmaların siyaseti dibine kadar etkilediğini belirtiyorlar.
- 12:20Aydınlanma Kavramı
- Aydınlanma kavramının parolası Kant'tır ve 1784'te "Aydınlanma Nedir?" adlı makalesinde bu kavramı açıklamıştır.
- Horas (Horatius Flaccus) 1700 sene önce yazdığı mektuplarında "aklını kullanmaya cesaret et" diyerek aklın önemini vurgulamıştır.
- Kant'a göre aydınlanma, sorunları kendi aklıyla çözmektir, başkalarının akıllarına değil.
- 13:32Aydınlanmanın Gecikme Nedeni
- Aydınlanmanın 1400-1500 yılları arasında gerçekleşmesinin 1700 sene gecikme sebebi kilise olabilir.
- Roma İmparatorluğu'nun çöküşü, Cermen istilaları ve Roma ordusunun çözülmesi önemli etkenlerdir.
- Hristiyanlık önce Roma'nın en zavallı ve okumamış nüfusundan başlayıp, köleler, kadınlar, orduya ve en sonunda Konstantin tarafından kabul edilmiştir.
- 15:31Kilise ve Devlet İlişkisi
- Milano Piskoposu Ambrosius 3. yüzyılda "din ve devlet ayrıdır, ancak din devletin üstündür" fikrini ortaya koymuştur.
- Bu durum sonucunda Avrupa'da din devleti idare etmiş ve Papa'nın gücü sembolize edilmiştir.
- Kilise, halk arasında cehaletin yayılmasında önemli rol oynamış ve 11. yüzyıla kadar yozlaşmıştır.
- 18:42Rönesans ve Bilim Devrimi
- 11. yüzyıl Rönesansı ile metinler ortaya çıkmış ve rönesans meydana gelmiştir.
- 17. yüzyıl bilim devrimi, aydınlanmanın gelmesi için önemli bir adımdır.
- Galileo'nun Bellarmino'yu teleskopla gözlemleme konusunda rezil etmesi, bilimin dine karşı zaferi anlamına gelmiştir.
- 20:17Aydınlanma ve Bilim İlişkisi
- Aydınlanma, 17. ve 18. yüzyıllarda gerçekleşmiş olup, bilimle ilişkisi vardır.
- Yunan aydınlanması da vardır ve bu, 5. yüzyılın ortalarında sofistlerle başlayan harekettir.
- Bilim insanları önce doğa üzerine odaklandığında, sofistlerle birlikte insan, toplum, din, ahlak ve politika üzerine ilgi göstermeye başlamıştır.
- 24:41İnsan Aklının Gelişimi
- İnsan yeteneği yavaş yavaş kendine dönerek kendisini anlamaya, aydınlatmaya ve cesaretini göstermeye başlıyor.
- Sapere aude (kendine güven) Yunan aydınlanmasından Batı aydınlanmasına doğru bir geçiş olarak görülüyor.
- Descartes modern bilim düşünülemez, çünkü analitik geometriyi icat ediyor ve insan aklının değerli olduğunu kanıtlayan önemli bir düşünür.
- 25:36Descartes'ın Felsefi Yaklaşımı
- Descartes, o zamana kadar doğru olarak bilinen her şeyden şüphe ederek, kesin ve kendi kendine yeten bir temel doğru arıyor.
- Meşhur "düşünüyorum, o halde varım" (cogito ergo sum) ifadesiyle, hakikatlerin kaynağı olarak tanrı yerine insan aklını vurguluyor.
- Descartes'ın çalışmasıyla hareket noktası insan oluyor ve insan kendi yetilerinden hareketle dünyayı inşa edecek.
- 27:5918. Yüzyıl ve Aydınlanma
- 18. yüzyılda insan aklı kendine olan güveniyle Kant'ta ortaya çıkıyor ve insan kendi hatası sonucu düşmüş olduğu çukurdan aklını kullanma cesaretini göstererek çıkabilir.
- Aydınlar kendi güçlerinden sarhoşlar ve akıl ile bilim, siyaset ve ahlak yapılabileceğini düşünüyorlar.
- Hume, tecrübenin henüz tecrübe etmediklerimize benzemesi gerektiği konusunda kesin ispat yapılamayacağını söylüyor, bu da sarhoşluğun önüne geçiyor.
- 31:56Yunan Aydınlanması
- Thales ve Anaksimandros ilk defa tanrılara ve geleneklere ihtiyaç duymadan bilim yapabileceklerini göstermişlerdir.
- Yunan aydınlanması, Yunan dünyasının kendisi bir aydınlanma demek olup, Thales gibi düşünürler doğa bilimcisi olup aynı zamanda kendi ülkelerine kanunlar koyuyorlar.
- Yunan insanı yukarıdan yardım olmadığı için ellerindeki imkanlarla kendi çaresini bulmak zorunda kalıyor.
- 33:30Platon ve Mistisizm
- Platon, Sokrat'ın öğrencisi olup, Yunan felsefesinin en büyük filozofudur ancak inançlı bir adamdır.
- Mistisizm işin içine girdiğinde aydınlatmayı öldürüyor.
- Platon, bozulmuş siteyi kurtarmak için ezeli, ebedi, evrensel ve şüphe edilemeyecek hakikatler sunmak istiyor ve bu hakikatlerin kaynağı olarak tanrı'ya başvuruyor.
- 36:55David Hume ve Ansiklopedi
- David Hume, Newton'un yasalarının genellenemeyeceğini savunuyor ve "öyle bir öyledir" ifadesinden "öyle olmalıdır" çıkmaz diyor.
- Hume'un "İnsan Doğası" kitabı çok beğenilmemiş, ancak sonraki eserleri insan anlayışını, idrak ve insan kavramı üzerine odaklanıyor.
- Hume'un "Dinin Doğal Tarihi" eseri, sofistlerin din eleştirisine benzer bir analiz içeriyor ve Hume ölürken "Hristiyanlık denen batıl inançtan vatandaşlarımı kurtaramadım" diyerek üzülüyor.
- 39:11Fransız Aydınlanmasının Önemli Kişilikleri
- Fransız Aydınlanmasının önemli kişiliklerinden biri Voltaire, bir İsviçreli olup Diderot'un yakın arkadaşı.
- Diderot ve D'Alembert, Ansiklopedi projesini başlatan önemli aydınlanma düşünürleri.
- D'Alembert ciddi bir matematikçi olup, Diderot ve D'Alembert, halka tüm kavramları anlatabilecek, açıklayıcı bir sözlük (ansiklopedi) yazmayı hedefliyorlar.
- 40:52Ansiklopedi Projesi
- Ansiklopedi, Yunanca'da "her şeyi yuvarlak bir şekilde içine alan" anlamına gelen bir isimle, bilimler, sanatlar ve zanaatların açıklandığı bir sözlük olarak tasarlanıyor.
- Voltaire, ansiklopedinin "Batıl İnanç" maddesini yazıyor ve kitap derhal yasaklanıyor, ancak yazarlar İsviçre'ye giderek basımına devam ediyorlar.
- Ansiklopedi, 32 ciltten oluşan büyük bir eser olup, 18. yüzyılda insan aklının, elinin ve bilgisinin o zamana kadar ürettiği tüm bilgileri toplamaya çalışıyordu.
- 43:32Ansiklopedi'nin Önemi ve İçeriği
- Ansiklopedi, güven ve iyimserlik duygularını yansıtan, akılın sadece bilim değil aynı zamanda sanat ve zanaat yaratma yeteneğine sahip olduğunu gösteren bir eser.
- Kitap filozoflar için değil, sıradan insanlar için yazılmış, avamlaştırılmış bilgiler içeriyor ve halkı uyandırmayı amaçlıyor.
- Ansiklopedi'nin serlevhasında, gerçeğin bir kadın olarak tasvir edildiği, üzerindeki örtüyü çeken iki kişi (akıl ve felsefe) resmi bulunuyor.
- 47:32Alman Aydınlanmasında Kant
- Alman Aydınlanmasında Kant'ın önemini vurgulayan bir yaklaşımı var: dinin yerine ahlakı koyuyor ve ahlak için özgürlüğün şart olduğunu belirtiyor.
- Kant'a göre, özgür olmayan insan ahlaklı olamaz.
- Sokrates, ahlakı bir bilim olarak kurma projesinin sahibi olup, Platon da bu projeyi devam ettirmiş, ahlak hakikatlerinin varlığını kabul etmiş.
- 50:57Kant'ın Ahlak Felsefesi
- Kant'a göre ahlak dinden bağımsızdır, ancak ahlaksız bir din olamaz.
- Kant, moral alanının varlığını yaratan ve meşruiyetini veren şeyin sorumluluk olduğunu belirtir.
- Kant'a göre, özgür olmayan, özgürlükten kaynaklanmayan bir seçim ahlaki bir seçim değildir.
- 53:05Aydınlanma ve Türkiye
- Türkiye'de aydınlanmanın etkisi, Tanzimat döneminde başlamıştır.
- Aydınlanmanın akıbı olarak önce bilim geliyor, bilim akla güveni getiriyor, sonra aydınlanma ve aklın insanı işlerde kullanması gerekiyor.
- Mühendishane'nin kuruluşuyla Türkiye'de ilk defa dinden tamamen bağımsız bir eğitim kurumu ortaya çıkmıştır.
- 54:48Atatürk ve Aydınlanma
- Atatürk, akıl ve aklın uygulanması konusunda önemli bir rol oynamıştır.
- Atatürk, medeni kanunda, hukukta ve müzikte de akıl uygulanmasını istemiştir.
- Türkiye'de aydınlanma çok geç kalmadan gelmiş ancak kurumsallaşmadığı için yaygınlaşmamıştır.
- 57:05Diderot ve Holbach
- Diderot ve Holbach, Alman asıllı ancak Paris'te yaşamış ve Fransızlaşmış bir düşünürdür.
- Holbach, hiç tavizsiz bir ateist olarak bilinir ve bu fikirleriyle Voltaire bile ona karşı çıkmıştır.
- Büyük Frederi (Frederick II), Holbach'ın kitabını okuduktan sonra " Aydınlanmış despot" olarak nitelendirilmiştir.
- 58:40Aydınlanmanın Farklı Yönleri
- Fransa'da önce ateizm dalgası gelmiş, sonra Robespierre gibi kişilerin "Büyük Yaratıcı" gibi saçma inançlar ortaya çıkarmıştır.
- İskoçya'da ise bu durum farklı bir şekilde gelişmiştir.
- Holbach, insanların mutluluk hakkı olduğunu ilk defa öne sürmüştür.
- 1:01:23Türkiye'de Aydınlanma Etkisi
- 19. yüzyılın başında Türkiye'de de aydınlanma fikirleri yayılmıştır.
- Tevfik Fikret, Voltaire, Holbach ve Hıdry gibi düşünürleri takip etmiştir.
- Türkiye'de ansiklopedi yaratmak zor olmuştur; 1930'ların sonlarında başlayan proje 1983'te "Türk Ansiklopedisi" adıyla tamamlanmıştır.
- 1:03:09Dünya Edebiyatı ve Çeviriler
- Hasan Ali Yücel'in "Dünya Edebiyatından Çeviriler" dizisi, doğudan batıya kadar uzanan ve özellikle felsefe eserlerini içeren bir koleksiyon olarak düşünülmelidir.
- Yücel'in çevrilen eserlerin yaklaşık altıyüz elli'sinin felsefe olduğu belirtilmektedir.
- Cumhuriyet döneminde yayınlanan kitapların, o dönemde yetişen aydın neslin ortaya çıkmasına katkı sağladığı vurgulanmaktadır.
- 1:04:39Adam Smith'in Felsefi Yaklaşımı
- Adam Smith, "Milletlerin Zenginliğinden" adlı kitabında önce bireyi ele alıyor ve ahlak felsefesine odaklanıyor.
- Smith'e göre, hiç kimse zorlanmadıkça kötülük yapmak istemez çünkü akıllı bir insan kötülüğün kendisine zarar vereceğini bilir.
- Smith'e göre, toprak ağası kendi mutluluğu için çevresindeki köylülerin mutlu olmasını ve onlarla iyi ilişkiler kurmasını gerektirir.
- 1:06:19Smith'in Ekonomik Görüşü
- Smith, insanı ekonomik bir varlık olarak tanımlıyor ve piyasayı doğal haline bırakıldığında kendi dengesini bulabilecek bir sistem olarak görüyor.
- Smith'in görüşünde devletin yapması gerekenler arasında eğitim sayesinde tamamen seküler bir devlet yapısı sunmaktadır.
- Smith, toplumun rasyonel bir şekilde yönetilirse kendi kendini düzeltebileceğini ve gizli bir elin toplumu yönettiğini savunmaktadır.
- 1:08:14İskoç Aydınlanmasının Diğer Önderleri
- James Hutton, modern jeolojinin kurucusu olarak bilinir ve Joseph Black ile sohbet eder.
- İskoç Aydınlanması'nda Smith, Black, Hutton, Ferguson ve Walter Scott gibi önemli düşünürler ve yazarlar Edinboro'da salonlar halinde toplanıp sohbet ederler.
- James Hutton, "Bilginin Prensipleri" adlı eserinde bilgiyi tüme varımla değil, insanın kendi aklını kullanarak tabiata yaklaştığını savunmaktadır.
- 1:10:29Kitap Tamiri Hikayesi
- Konuşmacı, Oxford'da Oxford Üniversitesi'nin ana kütüphanesinden üç ciltlik bir kitabı işlediğini ve kitabın karton kapaklarının kopmuş olduğunu anlatmaktadır.
- Konuşmacı, kitabın tamir edilmesi için bin pound verdiğini ve kütüphanenin teşekkür ettiğini belirtmek için etiket yapıştırmak istediğini söylüyor.
- Konuşmacı, etiketin yapıştırılmasını reddederek, bu tür bir eylemin ne kütüphaneye ne de kendisine yakışmayacağını belirtiyor.
- 1:12:29Akıl ve Din İlişkisi
- Konuşmacı, Kant'ın özgürlüğünü değerlendirmeyi eleştiriyor ve dinin ceza ve ödülle sınırlar koyduğunu, aklın ise böyle bir sınıra ihtiyacı olmadığını belirtiyor.
- Celal Bey, konuşmacının görüşünün yanlış olduğunu savunarak akılın sınırlar koyduğunu ve aklın dışına çıktığında dünyada olumsuz sonuçlar ortaya çıktığını ifade ediyor.
- Akılın sınırları, aklın kendi koyduğu modellerle belirlenir; örneğin Empire State Building'in tepesinde yerçekimi kanunu gibi aklın koyduğu sınırlar vardır.
- 1:15:07Doğru Bilginin Ölçütü
- Descartes'ın "bana bu aklı veren Tanrı beni yanıltmaz" ve Bacon'ın "tabiat bizi yanıltmaz" görüşleri eleştiriliyor.
- Bilimde teoriler ilk olarak akıl tarafından kurulur, sonra deneylerle test edilir ve uymayanlar düzeltilir veya değiştirilir.
- Einstein'ın bazı teorileri (fotoelektrik modeli, sabit evren modeli) zamanla değiştirilmesi ve kuantum mekaniği konusunda anlayamadığı belirtiliyor.
- 1:18:21Aydınlanma Dönemi
- Aydınlanma döneminde okuma yazma oranı artmış ve Gutenberg'in matbaa icadı önemli bir etken olmuştur.
- 1450 yılında Avrupa'da matbaa çalışmaya başlamış, 1500'e kadar Avrupa'da 20 milyon kitap basılmış ve 50 yıl içinde 5 bin ayrı kitap basılmıştır.
- Voltaire gibi düşünürlerin etkisiyle kitaplar tüm Avrupa'da yayılmış ve bu da halkı aydınlatma hareketine katkı sağlamıştır.
- 1:22:24Aydınlanmanın Sonuçları
- Aydınlanmanın hoşgörü, ilerleme, din-devlet ilişkilerinin ayrılması, özgürlük, bireysellik ve mutluluk hakkını vurgulayan fikirleri bugünkü toplumda hâlâ etkili olmaktadır.
- Aydınlanma karşıtı teoriler (romantizm, Alman idealizmi) bu fikirleri ortadan kaldıramamıştır.
- Mutluluk hakkının dünyevi olduğu ve bu görüşün İslam'daki yozlaşma kavramını ve Müslümanların mutluluk hakkını mahcup bir şekilde istemesini açıkladığı belirtiliyor.